Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu

... konulu sunumlar: "Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu"— Sunum transkripti:

1 Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu
Doç. Dr. Koray Karabekiroğlu OMÜTF Çocuk Psikiyatrisi AD. Başkanı , SAMSUN

2 DEHB- İÇERİK İşin Felsefesi Dikkat nedir? DEHB nedir?
Eşlik eden sorunlar Mitler- Gerçekler Doktora düşen Aileye düşen Öğretmene düşen

3 Hangisi anormal?

4 Gelişim nedir?

5 Bir duygu, düşünce ya da davranışa ne sebep olur?

6 Ruh nedir?

7 Hangisi hangisini etkiliyor?
önyargı- inanç gen. hastalık zeka beklenti aile mizaç çevre genetik yenidoğan sosyal çevre beyin yapısı cinsiyet enfek- siyon bebek çocuk ergen Hangisi hangisini etkiliyor? erişkin

8

9 Dikkat nedir? Odaklanma? Konsantrasyon? Dikkat süresi?
Çeldiricileri engelleme? Dikkatin esnekliği? Seçici dikkat? Motivasyon?

10 Dikkat nedir? dikkatin aşağıdaki unsurları içerdiği belirtilmektedir: Uyaranın keşfedilmesi (odaklanma) Saptanan uyaranın kodlanması veya işlenmesi İlgili uyarana dikkat devam ederken diğer uyaranların filtre edilmesi Uygun olduğunda dikkatin kaydırılması İstemsiz kaymaların inhibe edilmesi Giren bilgiye bir yanıt oluşturulması.

11 Dikkat- Nörobiyolojisi
Dopamin sistemi bozukluğunun sonucunda seçici dikkat bozukluğu ve hiperaktivite Noradrenerjik sistem bozukluğu sonucu aşırı uyarılma (lokus seruleus ve retiküler aktive edici sistemle ilişkili)

12

13 DEHB Nedir? 1. Dikkat/konsantrasyon süresi
Tanım: 1. Dikkat/konsantrasyon süresi 2. Motor Aktivite/Hareketlilik 3. Dürtü kontrolü alanlarında sorunlar 7 yaşından önce başlar En az iki ortamda sorunlar (ev, okul, vs.) Kronik bir seyir Okul çağında %3-7 oranında Yüksek düzeyde genetik 3 alt tip: Hiperaktif olmayan dikkat eksikliği de var.

14 DEHB- Klinik Bulgular - I
Temel belirtiler Aşırı hareketlilik Yerinde oturmada güçlük Çok konuşma Dikkatini sürdürmede güçlük Dikkatin kolay dağılması Sıklıkla bir şeyler kaybetme Sınıfta sorulara sırasını beklemeden cevap verme Yönergeleri takip etmede güçlük Sessizce oynamada güçlük Oyunlarda sırasını beklemekte güçlük Bir etkinlikten diğer etkinliğe kayma Sıklıkla araya girme Söz kesme Sıklıkla ne söylendiğini dinlememe Tehlikeli etkinliklerle uğraşma, vb.

15 DEHB- Klinik Bulgular - II
Günlük Hayata Yansımalar Zamanı iyi kullanamama, Öncelikleri tayin edememe Dağınıklık, düzensizlik Sakarlık, koordinasyon güçlükleri Uyku sorunları İştah sorunları Aile ve arkadaşlarla ilişki sorunları Yaşadıklarından ders alamama, vb.

16 DEHB- Okul öncesi belirtiler
0-3 yaş Gerginlik, sinirlilik, uyku-yeme sorunları, iniş-çıkışlı ruh hali, bazen konuşma gecikmesi 3-6 yaş Zıtlaşmacılık, inatçılık oyun süresi ve “derinliği” az, çabuk sıkılan, sıkça kaza, düşme yaşayan

17 DEHB- Klinik Bulgular - III
Ergenlik Döneminde Sorunlar Okul başarısızlığının belirginleşmesi Aile ve arkadaş ilişkilerinde bozulma Özgüven sorunları Kimlik karmaşasının şiddetlenmesi Moral- duygudurum sorunları Yasal ya da tıbbi sorunlara yol açabilecek riskli davranışlarda artış (ör, alkol-madde kullanımı, suça karışma, cinsel riskli davranışlar, riskli araba kullanımı, vb.)

18 DEHB- Klinik Bulgular - IV
Erişkinliğe Yansımalar Sosyal ilişkileri sürdürme sorunları Evlilik sorunları İlgi alanlarında ve boş zaman aktivitelerinde süreklilik olmaması Meslek seçimi ve sürdürülmesinde sorunlar Keyifsizlik, duygudurumda oynaklık Kendinden memnuniyetsizlik Alkol- madde kötüye kullanımı Kişilik bozuklukları Kaygı bozuklukları Fanatizm, suç- riskli davranışlara meğil, vb.

19 DEHB- Eşlik eden bozukluklar - I
%70 en az bir psikiyatrik bozukluk eşlik eder. Biederman ve ark. (1998): DEHB’ye eşlik eden tanılar: davranım bozukluğu (çocuklarda % 25, ergenlerde % 42); karşı gelme bozukluğu (çocuklarda % 46, ergenlerde % 33); major depresyon (çocuklarda % 44, ergenlerde % 54); bipolar bozukluk (çocuklarda % 22, ergenlerde % 28);

20 DEHB- Eşlik eden bozukluklar - II
Biederman ve ark. (1998): anksiyete bozuklukları (çocuklarda % 35, ergenlerde % 46); madde kötüye kullanımı ve bağımlılığı (çocuklarda % 3, ergenlerde % 40) Ayrıca, Özgül Öğrenme Güçlükleri Erişkinlikte Kişilik bozuklukları (öz, Sınır KB, Narsistik KB, Antisosyal KB)

21 DEHB- Neden olur? Genel olarak:
Temel olarak genetik nedenler, nörobiyolojik yatkınlık etkenleri ve tetikleyici ya da pekiştirici çevresel etmenler Genetik: yüksek komorbidite ve semptomların yelpaze tarzında gözlenmesi genetik analizlerde karmaşa yaratmaktadır. Heredibilite yaklaşık: .82 DEHB’si olan çocukların annelerinde DEHB riski 24 kat DEHB’si olan çocukların babalarında DEHB riski 5 kat fazla

22 DEHB- Nörobiyolojisi PET ile fonksiyonel görüntüleme
DEHB olan bireylerde frontostriatal yolaklarda azalmış metabolik aktivite kanıtları elde edilmiştir. En belirgin bulgular premotor korteks, superior frontal korteks, striatum ve talamusta gözlenmiştir.

23 DEHB- Nörobiyolojisi - II
Dopaminerjik ve opioiderjik yolakları “doğal ödül yolakları” olarak adlandırılırlar ve nükleus akumbenste ve frontal loblarda dopamin salınımı ile ilişkilidirler. Ancak alkol, kokain, nikotin gibi “doğal olmayan ödüller” ya da kumar, seks ve risk alma davranışı gibi davranışlar da benzer dopamin salınımına neden olabilirler. Bazı bireyler bu tür maddelere ve davranışlara daha fazla bağımlı olma eğilimi gösterirler. Küçük ama erken ödüllerin büyük ama geç gelecek ödüllere tercih edilmesi özellikle ergenlikte, DEHB’de, ve madde bağımlılığında görülebilmektedir.

24 DEHB- Çevresel Etkenler
Kurşun, alkol, sigara dumanı dahil toksinlerin DEHB üzerinde etkili olduğuna dair çalışmalar vardır. Özellikle gebelikte annenin sigara kullanımı: yüksek risk! Yetersiz ebeveynlik becerilerinin olması veya belirli anne-baba tutumlarının DEHB için neden olabildiği gösterilmemiştir. Ama bazı anne baba tutumları semptomları ağırlaştırabilir.

25 DEHB- Tanı Tanısı Nasıl Konur? DEHB klinik bir tanıdır.
Bozukluğun saptanmasında psikometrik ölçümler yararlı olabilir. Laboratuar testleri ve görüntüleme yöntemleri tanı koydurucu değildir, ancak ek tıbbi sorunların varlığında ya da dışlanmasında yararlıdır.

26 DEHB- psikiyatrik ayırıcı tanı
Diğer psikiyatrik bozukluklarda da DEHB benzeri klinik bulgular görülebilir: Depresyon/ distimik bozukluk, Bipolar bozukluk (manik, hipomanik epizod) Travma sonrası stres bozukluğu, İhmal ve istismar durumları, Mental retardasyon, Yaygın gelişimsel bozukluklar, vb.

27

28 DEHB- Mitler ve Gerçekler- I
Mit: DEHB olan tüm çocuklar aşırı hareketlidir. Gerçek: DEHB tanısı için hiperaktif olmak şart değildir. Mit: DEHB olan çocukların çoğunda davranım bozukluğu vardır. Gerçek: DEHB ve davranım bozukluğu farklı tanılardır. Mit: DEHB kötü ebeveynlik ya da düzensiz aile hayatı kaynaklıdır. Gerçek: DEHB temelde ailelerin tutumundan bağımsız bir problemdir. Mit: Bir çocuk dikkatini ilgilendiği etkinliklere verebiliyorsa DEHB değildir. Gerçek: Yapmak için çaba harcaması gereken işlerde dikkatini sürdürmekte zorlanıyorsa DEHB vardır

29 DEHB- Mitler ve Gerçekler- II
Mit: İlaç alerjileri ve kötü beslenme DEHB’nun önemli sebebidir. Gerçek: Beslenme veya alerji ile DEHB arasında kanıtlanmış bir ilişki görülmemektedir Mit: MPH (Ritalin)’le tedavi edilen çocuklar bağımlı olabilir. Gerçek: MPH’le tedavi bağımlılığa yol açmamaktadır. Mit: MPH uygulaması büyümeyi yavaşlatır. Gerçek: MPH’in büyüme üzerine olumsuz bir etkisi gösterilmemiştir.

30 DEHB- doktora düşen En etkili tedavi yöntemi ilaç tedavileri ile davranış tedavilerinin birlikte uygulanmasıdır. Tek başına en etkin tedavi: stimülanlar “altın standart”: Metilfenidat: Ritalin; Concerta Ek tedaviler: risperidon, klonidin, atomoksetin, reboksetin, imipramin, klomipramin, SSRI, vb. Eşlik eden durumların tedavisi: (özel eğitim, aile eğitimi, okulla birlikte çalışma, özgüven artırımı, aile tedavileri, vb…)

31 Hastalıklarla en ucuz ve en etkili mücadale koruyucu-önleyici yöntemlerle sağlanır.

32

33 DEHB- aileye düşen

34 ÖNERİLER- I Profesyonel bir yardım alın: -Çocuk doktoru
-Çocuk psikiyatristi -Çocuk nöroloğu -Çocuk psikoloğu -eğitim uzmanı -sosyal hizmet uzmanı -öğretmen vs.

35 ÖNERİLER- II Bilgi edinin: Çocuğunuzun durumu hakkında,
Doğru kaynaklardan (profesyonellerin önerdiği kitap, dergi, internet sitesi, eğitim toplantısı vs.) bilgi edinin. Her çocuk farklıdır, o nedenle genel bilgilerin çocuğunuz için geçerli olabilmesi için doktorunuzla konuşun.

36 ÖNERİLER- III Bilginin kaynağına dikkat edin:
Internet, kitaplar, gazete, eczacı, komşu vs., sizi yanıltabilir, tedaviyi kötü yönde etkileyebilir, hatta zarar verebilir. Bilginin kaynağını mutlaka araştırın ve mutlaka doktorunuza teyit ettirin. Konusunda uzman, ikinci bir doktor görüşü almaktan da çekinmeyin.

37 ÖNERİLER- IV Benzer sorunlara sahip çocuğu olan ebeveynlerle tanışın.
(Çevrenizde varsa: Aile gruplarına katılın) Böylece: Yalnızlık duygusuyla baş etme Hiç de akla gelmeyen yöntemler keşfetme Duruma farklı bir bakış açısından bakabilme Aşırı, rahatsız edici duygularla baş edebilme Sizi anlayan birilerinin var olduğuna emin olma fırsatı yakalayabilirsiniz.

38 ÖNERİLER-V Eğitimine destek olun:
Çocuğunuzun özel eğitim gereksinimi konusunda bilgi edinin. Eğitim tekniklerini mümkün olduğunca öğrenin. Sınırları ve süresi belirli, günlük/haftalık programlar halindeki bir eğitim paketini kendiniz uygulayabilmek için eğitimcinizden destek alın. Böylelikle, eğitim sürecini hızlandırır, çocuğunuzla daha da pozitif bir ilişki kurabilir, “üzerinize düşen sorumluluğu yerine getirmiş olma” hissini daha fazla yaşama fırsatı bulabilirsiniz.

39 ÖNERİLER- VI Kendinizi unutmayın:
Kendi ihtiyaçlarınızı, zevklerini ihmal etmeyin. Arkadaşlarınızdan uzaklaşmayın. Sosyal etkinliklere (sinema, konser vs) mutlaka zaman ayırın. Kendi bakımınıza ve sağlığınıza dikkat edin. Unutmayın, çocuğunuza “sağlıklı” ve “mutlu” iken daha fazla yardımcı olabilirsiniz.

40 ÖNERİLER- VII Aşama aşama plan yapın:
10 yıl sonrasına değil 2-3 ay sonrasına, bugüne odaklanın. “eğer şöyle olursa, ya böyle olduysa” gibi düşünceler yerine gerçeklere konsantre olun. Planınızı gerçekçi, uygulanabilir temeller üzerine oturtun.

41 ÖNERİLER- VIII Çekingen olmayın: Teknik terimleri öğrenin.
Bilgi almaktan, sormaktan çekinmeyin. Sosyal ortamda garipsenmekten, yanlış anlaşılmaktan kaygı duymayın. Çevrenizdekilere her şeyi açıklamak zorunda değilsiniz, ancak çocuğunuzun durumunu soranlara, merak edenlere (Eğer güvendiğiniz kimselerse) doğruyu söylemekten, anlaşılır bir dille anlatmaktan çekinmeyin.

42 ÖNERİLER- IX Etkin kural koymayı öğrenin: Önce kendini tanıma
Etkin yönerge verme Detaya takılmama Tutarlı sınırlar Simgesel ödül sistemi Olumluya odaklanma Bekletmeden ödül/ ceza Net olun sert değil, Sebatkar olun, aceleci değil,…

43

44 DEHB- öğretmene düşen

45 Okul kaynaklı sorunlar
Kalabalık sınıflar Sosyal etkinliklerin kısıtlı olması Fiziksel olanakların yetersizliği Öğrenci istismarı Öğrenci ihmali Sık değişen eğitim sistemi Yetersiz ruh sağlığı ve pedagoji eğitimi Gelişimsel ihtiyaca yönelik olmayan müfredat Yetersiz okul-aile işbirliği Yetersiz okul içi güvenlik Yetersiz öğretmen memnuniyeti (maddi ve manevi…) vb…

46 Okullarda sık görülen hatalı tutumlar I
“711 okulda yapılan araştırmaya göre, okulların yüzde 40'ında dayak var. Öğretmenlerin yüzde 30'u sopayla dolaşıyor, okulların yüzde 20'sinde ise saç kesme cezası uygulanıyor” (Radikal- 4 Ocak 2005) “Öğretmen okulda kendisini dinlemeyen öğrencileri sıra dayağına çekti. Bu durumu kabullenemeyen 11 yaşındaki çocuk ise çorabıyla kendisini asarak intihar etti.” (Haber7.com- 22 Mart 2006) İzmir'de 8 yaşındaki bir öğrencinin ailesi, kızlarını döverek gözünü morartan sınıf öğretmeni hakkında savcılığa suç duyurusunda bulundu. (Sabah- 17 Şubat 2004)

47 Okullarda sık görülen hatalı tutumlar II
Öğrenciyi yeterince tanımaksızın nitelendirmek/ etiketlemek: “yaramaz”, “tembel”, “zor öğrenen”, “pasif”, “şımarık”, vb. Ya da aşırı idealleştirmek ve uygunsuz beklenti yüklemek: “mükemmel”, “çok zeki/ olgun”, “sınavı kesin kazanır” Sınıfta öğrenci seçmek: zorluğu olan çocukları ihmal etmek, onlara gerekli yatırım ve beklenti sunmamak; Ruhsal sorunları görmemek, özel eğitim hizmeti yönetmeliğini dikkate almamak;

48 Okullarda sık görülen hatalı tutumlar III
Sınıf ortamını bir yarışma ortamı gibi görmek: öğrencileri kıyaslamak, sıralamalara gereğinden fazla önem vermek; Sosyal dersleri (ör, resim, müzik, beden) ikinci sınıf dersler olarak değerlendirmek; Öğrencinin başarılı yanlarını, özel ilgi alanlarını dikkate almamak, önemsememek Velilerle gerekli işbirliğini sağlamaktan kaçınmak

49 Öğretmenler için tutum önerileri I
Elinizden geldiğince, zamanınız el verdiğince her bir öğrencinizle birebir iletişim kurma fırsatları yaratın. Öğrencinizi dinlediğinizi, ona değer verdiğinizi gösterin. Olumlu ve olumsuz özellikleriyle, onu bir bütün olarak kabul ettiğinizi, genel anlamda ondan memnun olduğunuzu hissettirin. Her hatanın yeni bir öğrenme fırsatı olduğunu öğretin.

50 Öğretmenler için tutum önerileri II
Yaşına uygun sorumluluklar verin, başarılarını destekleyin. Tutarlı olun, çelişkili mesajlar vermeyin. Ödül ve cezayı davranış öncesinde belirleyin. Sürpriz cezalardan, aşırı ödüllerden kaçının. Hatalı davranışını eleştirin, öğrencinizin kişiliğini değil.

51 Öğretmenler için tutum önerileri III
Onun ihtiyaçları ile ilgilendiğinizi ve gerek duyduğunda yardımcı olacağınızı bilmesini sağlayın. Sizinle konuşmak istediğinde onunla göz göze iletişim kurmaya özen gösterebilirsiniz. Size önemli bir haber verdiğinde, içten, sıcak bir ifadeyle ve düşünerek (olumlu ve olumsuz etkileri) yanıt verin. Sizinle konuşmak istediği özel konular olduğunda, başkalarının olmadığı ortamlarda konuşun ve ondan izin almadan sırlarını kimseye söylemeyin (tabii onun için hayati –çok önemli- bir sorun yaratmayacak bir bilgi ise).

52 Öğretmenler için tutum önerileri IV
Hoşlanmadığınız davranışlarını ve yönlerini başkalarının önünde küçük düşecek şekilde ifade etmemeye dikkat edin. Onunla konuşurken aynı hizada olmaya özen gösterin, ona çok yukarıdan, ya da çok aşağıdan bakmamaya çalışın. Ona kızdığınızda, sinirleriniz yatışıncaya kadar ceza vermeyin, ya da suçlayıcı sözler söylememeye çalışın. Çünkü o sırada gerçek düşüncelerinizi belirtemeyebilir, tarafsız davranamayabilirsiniz.

53 Öğretmenler için tutum önerileri V
Yorgun iseniz, onu aktif dinlemek için ekstra bir çaba sarf etmeniz gerekebilir. Kendi duygularınız ve hoş görünüzün de farkında olmaya çalışın. Onu dinlerken mümkün olduğunca onu kesmemeye çalışın, sözlerini tamamlamaya çalışmayın.

54 Öğretmenler için tutum önerileri VI
Belirli bir durumu, olayı size anlatırken, olayın ana fikrinden uzaklaşmadan eleştirilerinizi yapın. Ör, başkalarının ona vurduğunu anlatırken, “neden sen o saatte dersini çalışmıyordun” gibi sözler onun olayları yanlış yorumlamasına ve anlamsız duygular hissetmesine yol açabilir. “Neden?” sorusu yerine daha çok “ne?” sorusunu (ör, ne oldu?, ne düşünüyorsun? vs) sormaya özen gösterin.

55 Dikkat ve öğrenme sorunu yaşayan öğrenciler için öneriler I
Geniş kapsamlı görevleri anlaşılabilir küçük parçalara ayırınız. Öğrenci ile birlikte bir sorgulama yöntemi kullanın; bunu yapabilmesi için neye gereksinimi olduğunu sorun. Elde edilebilir amaca ulaşıncaya dek bu soruyu sormaya devam edin. Her bir basamağı başarıp geçmesi için gerekli zaman sınırını açıkça belirleyin (öğrencinin gidişini sıklıkla izleyin).

56 Dikkat ve öğrenme sorunu yaşayan öğrenciler için öneriler II
Yönergeleri vermeden önce öğrencilerin dikkatini çekin, uyarıcı ipuçları verin, sözel yönergeleri yazılı olarak yazın. Bir defada  tek yönerge verin, yönergeyi söyledikten sonra anlayıp anlamadıklarını kontrol için öğrenciye söylediğinizi tekrarlatın. Ödev ve görevleri öncelik sırasına koyun. Öğrenciye yardımcı olacak bir model veya örnek gösterin, örneğin pano yapın ve sık sık ona bakmasını hatırlatın

57 Dikkat ve öğrenme sorunu yaşayan öğrenciler için öneriler III
Ödevin büyüklüğünü azaltın, miktardan çok kalitesine dikkat edin. Pozitif pekiştireçlerin sıklığını artırın, doğru yaptığında övücü sözlerle ona belirtin. Test için ek zaman verin. Test teknikleri öğretin ve test yerine sözlü sınavları tercih edin. Açık, okunabilir ve karışık olmayan test formları kullanın. Cevap formunda sorular arasında uygun boşluk bırakın. Mümkünse her sorunun karşısına gelen şıkları koyu veya açık boyalı cevap formu kullanın.

58 Dikkat ve öğrenme sorunu yaşayan öğrenciler için öneriler IV
Görevi tamamlamada alternatif yöntemler kullanmasına izin verin (daha az yazı yazmasını gerektiren sözlü sunum, bant kaydı, görsel sunu, grafikler, harita ve resimler v.s) Yazmak için alternatif metotlar kullanmasına izin verin (daktilo, bilgisayar, yazıcı v.s) Sorumluluk gerektirin işler (takım kaptanlığı, topların dağıtımı ve bakımı, puan yazma gibi) ve lider rolü verin. Öğrencinin öğretmene yakın olmasını sağlayın.

59 Duygusal sorunları olan çocuklara yaklaşım için öneriler I
Sosyal olarak izole olan, Arkadaş ilişkilerinde zorluklar yaşayan, Ders başarısında beklenmedik düşüş gösteren, Korku, kaygı belirtileri gösteren, Konuşmasında azalma, Davranışlarında bozulma vb. ruhsal belirtiler gösteren çocukları fark etmek

60 Duygusal sorunları olan çocuklara yaklaşım için öneriler II
Ruhsal sorun belirtilerini tanımak, Çocuğu daha aktif gözlemek, Duygularını ve sorunlarını/şikayetlerini sözel olarak size ifade etmesi için fırsat yaratmak, Onu sakin bir tutumla, yargılamadan, aşırı yorumlara kaçmadan dinlemek, Gerekli durumlarda mutlaka aile ve ruh sağlığı uzmanlarıyla iletişim kurmak…

61

62 Dikkatiniz için teşekkürler…

63 Kitap önerisi: AMAN DİKKAT: DİKKAT VE ÖĞRENME SORUNLARI Web site önerisi: Doç. Dr. Koray Karabekiroğlu