Afetlerden sonra görülen ruhsal sorunlar

Afetlerden sonra görülen ruhsal sorunlar
Prof. Dr. Cengiz Kılıç Hacettepe Üniversitesi, Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim dalı

Ruhsal travmanın tanımı
Ruhsal travma ve etkileri

Ruhsal travmanın tanımı
Stres, yaşam olayı, travma Kayıp-travma farkı DSM-IV: 1. ölüm/ağır yaralanma tehdidi 2. dehşet, çaresizlik Ruhsal travma ve etkileri

Ruhsal Travma: yaygınlık
Toplumda travma yaygın (ABD de >%50, Türkiye’de %16) Travma dağılımı rastgele değil: Erkek > Kadın Saldırı, tecavüz ~ düşük eğitim/SED Ruhsal travma ve etkileri

Ruhsal travmadan sonra...
Travma sonrası ruhsal hastalık artışı evrenseldir. Travmadan sonra en çok görülen hastalıklar Akut stres bozukluğu (ASB), Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) ve depresyondur. Diğer bunaltı bozuklukları (panik ve yaygın bunaltı) da sık görülüyor. İlk haftalarda çoğu kişide ruhsal belirtiler var, bunlar haftalar içinde düzeliyor. Ruhsal travma ve etkileri

Depresyon isteksizlik, halsizlik, moral bozukluğu,
uyku ve iştah bozukluğu hayattan zevk alamama Yeni vaka veya yineleme Ruhsal travma ve etkileri

Travma Sonrası Stres Bozukluğu
uykusuzluk, kabuslar, anıların rahatsız edici biçimde sık sık hatırlanması, olayın tekrarlanacağı korkusu/ diken üstünde hissetme, kolay irkilme, çabuk sinirlenme, gelecekle ilgili plan yapamama, yabancılaşma (başkaları beni veya yaşadıklarımı anlamıyor hissi), hatırlatan durumlarda huzursuz olma ve kaçınma Ruhsal travma ve etkileri

Travma Sonrası Stres Bozukluğu
Belirtiler travmayı izleyen günlerde başlar Birkaç hafta içinde kendiliğinden düzelir, ancak aylarca, hatta yıllarca sürebilir. Belirtiler bazen olay olup bittikten aylarca sonra başlayabilir. Ruhsal travma ve etkileri

Ruhsal travma ve etkileri
Ek tanı oranları (%) Ruhsal travma ve etkileri 9

TSSB’de ek tanının önemi
Saf TSSB nadirdir (15%). Depresyon (%35-65) ve diğer anksiyete hastalıkları (%10-30) eşlik eder.* Ek tanı hem tedavi için başvuru oranlarını, hem de tedavi biçimini etkiler * Kessler R, Sonnega A, Bromet E, Nelson CB (1995) Posttraumatic stress disorder in national comorbidity survey. Archives of General Psychiatry; 52, Ptsd olanlarda depresyon görülme oranı 35-65% (current) arası değişiyor. Bizde kaç?? Travma türlerine göre fark var mı? Anksiyete oranları kaç? Bizde alkol-madde artışı yok, bunu vurgula... Comorbidity, hem ulaşım yollarını, hem de tedavi biçimini etkileyebilir.(genelde depresyon eklenmesi başvuruyu arttırıyor, ama aynı şekilde ilaç kullanımı da artıyor).. Ruhsal travma ve etkileri 10 10

TSSB-ek tanı ilişkisi Depresyon ve alkol-madde sorunları çoğu kez TSSB’dan sonra, anksiyete hastalıkları ise önce başlıyor. TSSB olmayanlarda depresyon oranları genel nüfustan farklı değil.* * Breslau N (1998) Epidemiology of trauma and PTSD. In “Psychological Trauma”. R. Yehuda (Ed). American Psychiatric Press. Ptsd olanlarda depresyon görülme oranı 35-65% (current) arası değişiyor. Bizde kaç?? Travma türlerine göre fark var mı? Anksiyete oranları kaç? Bizde alkol-madde artışı yok, bunu vurgula... Comorbidity, hem ulaşım yollarını, hem de tedavi biçimini etkileyebilir.(genelde depresyon eklenmesi başvuruyu arttırıyor, ama aynı şekilde ilaç kullanımı da artıyor).. Ruhsal travma ve etkileri 11 11

TSSB belirti grupları A. Travma yaşantısı B. Yeniden yaşama C. Kaçınma-küntleşme D. Uyarılmışlıkta artma Ruhsal travma ve etkileri

A. Travmanın varlığı DSM-IV A ölçütü: 1. ölüm/ağır yaralanma tehdidi 2. dehşet, çaresizlik Ruhsal travma ve etkileri

B. Yeniden yaşama 1. İstemediği halde olayı hatırlama 2. Olayla ilgili kabuslar/rüyalar görme 3. Olayı yeniden yaşıyormuş gibi hissetme/davranma 4. Olayı hatırlatan durumlarda sıkıntı ve fizyolojik belirtiler Ruhsal travma ve etkileri

C. Kaçınma -küntleşme 1. Düşünce, duygu ve konuşmalardan kaçınma 2. Etkinlikler ve kişilerden kaçınma. 3. Olayın önemli bir bölümüne ilişkin amnezi 4. İlgi kaybı 5. Uzaklaşma/yabancılaşma 6. Duygusal küntleşme 7. Ömrünün kısaldığı hissi Ruhsal travma ve etkileri

D. Aşırı uyarılmışlık 1. Uykuya dalma/sürdürme güçlüğü 2. Sürekli tetikte olma hali 3. Kolay irkilme 4. Kolay sinirlenme/ öfke patlamaları 5. Dikkat toplama güçlüğü Ruhsal travma ve etkileri

Eşlik eden belirtiler 1. Suçluluk, utanç 2. Kişilerarası ilişkilerde bozulma 3. Kendine zarar verme 4. Disosiyatif belirtiler 5. İnançlarda değişme Ruhsal travma ve etkileri

B. YENİDEN YAŞAMA Ruhsal travma ve etkileri

1. Hatırlama 1. TSSB’ye özgü belirtilerdir 2. İstenmeyen, tekrar edici düşünceler/hayaller 3. Beklenmedik, rahatsız edici 4. Bastırmaya çalışmaya rağmen gelirler Ruhsal travma ve etkileri

2. Kabus/rüyalar İlk günlerde/haftalarda sık Travmanın tekrarı veya ilişkili Uyku bölünmesi, tekrar dalamama Uykuya dalmaktan korkma Ruhsal travma ve etkileri

3. Olayı yeniden yaşama Ağır durumlarda “flashback” Disosiyatif bir belirtidir Dış dünyadan değişen oranda kopma Travma oluyormuş gibi davranır Ruhsal travma ve etkileri

4. Sıkıntı ve fizyolojik belirtiler
Kişiler, durumlar, yerler (gece, saat 3, evin belirli odası, saldırgana benzeyenler, sesler) Sıkıntı, korku, huzursuzluk Otonomik anksiyete belirtileri (çarpıntı, göğüste sıkışma, titreme, terleme..) Ruhsal travma ve etkileri

C. KAÇINMA - KÜNTLEŞME Ruhsal travma ve etkileri

1. Düşünce, duygu ve konuşmadan kaçınma
Olayı düşünmek, hatırlamak istemez Konuşulmasını istemez Çevre kaçınmayı destekleyebilir (üzüntüye gelemiyor) Ruhsal travma ve etkileri

2. Etkinlik, durum ve kişilerden kaçınma
Olayı hatırlatan yerler/durumlar (gece, evin odası, binalar, belirli tipte kişiler, isimler) Tüm aile salonda uyuyabilir (yatak odasından kaçınma) Depremzedenin saat 3’ten önce uyuyamaması Ruhsal travma ve etkileri

3. Amnezi Olağan unutkanlıktan farklıdır Genellikle en stresli anlar unutulur Hatırlama çabasına rağmen hatırlamaz Hatırlayamama sıkıntı yaratır Ruhsal travma ve etkileri

4. İlgi kaybı Önceden ilgi duyduğu etkinliklerden uzaklaşma Eskiden ne tür ilgileri olduğu önemli İmkanlar olmadığı içinse veya korkudan dolayı ise ilgi kaybı sayılmaz Ruhsal travma ve etkileri

5. Uzaklaşma/ yabancılık
Toplumdan kopma, yeni arkadaşlık kuramama “benim yaşadıklarımı yaşamadılar, beni anlayamazlar”, “herkes boş işlerle uğraşıyor” Sadece benzer şeyler yaşamışlara yakınlık Ruhsal travma ve etkileri

6. Olağan duyguları hissedememe
Sadece üzüntü duymama veya tüm duyguların azalması/kaybı “ Duygularımı kaybettim, içim kurudu” “ Şefkat hissini kaybettim ” “ Acımasız oldum ” Ruhsal travma ve etkileri

7. Geleceğim kalmadı hissi
Fazla yaşamayacağı hissi Evlenme, meslek, çocuk sahibi olma, yaşlanmayı hayal edemez Gelecekle ilgili plan yapamaz Bazen kesin bir ölüm yaşı verir Ruhsal travma ve etkileri

D. AŞIRI UYARILMIŞLIK Ruhsal travma ve etkileri

1. Uykuya dalma/sürdürme güçlüğü
Sık görülen belirtidir Uykuya dalma güçlüğü, sık uyanma ve tekrar uykuya dalamama Kabuslardan korkma nedeniyle uyuyamamayı katmayın Saat 3’e kadar uyuyamamayı katmayın Ruhsal travma ve etkileri

2. Sürekli tetikte olma hali
Her an tehlike beklentisi Travmanın öncül belirtilerine karşı aşırı uyanıklık (sesler, hava durumu..) Aşırı tedbirlilik ve kontroller (kapıya yakın oturma, çatlak kontrolü, haberleri kaçırmama..) Ruhsal travma ve etkileri

3. Kolay irkilme Sesler ve hareketler başlatır (kapı çarpması, telefonun çalması, kapıdan birinin girmesi...) İrkilmeyi fizyolojik tepkiler izler (çarpıntı, titreme, nefes darlığı..) Ruhsal travma ve etkileri

4. Kolay sinirlenme/öfke patlamaları
Kolay öfkelenme, parlama Kişiyi rahatsız eder ve sosyal uyumu bozar Sabırsızlık, tahamülsüzlükten fiziksel saldırganlığa kadar değişebilir Ruhsal travma ve etkileri

5. Dikkat toplama güçlüğü
Kitap okumak, konuşmayı dinlemek güç Dikkat bozukluğu unutkanlığa yol açar Travma ile her an meşgul olmaya bağlı olabilir Ruhsal travma ve etkileri

D. EŞLİK EDEN BELİRTİLER

Suçluluk duyguları “Onlar öldüler, ben hayatta kaldım” ‘Keşke şunu yapmasaydım/yapsaydım’ ‘Gelmesi için ısrar etmeseydim’ Kendine eğlenmeyi, bakmayı hak görmeme Ruhsal travma ve etkileri

Kişilerarası ilişkilerde bozulma
TSSB belirtilerinin dolaylı sonuçlarıdır Evlilikle ilgili çatışmalar, boşanma, işini kaybetme sıktır Öfke, yabancılaşma, ilgi kaybı ile ilişkilidir Ruhsal travma ve etkileri

Kendine zarar verme Riskli davranışlara girme Kendini yaralama Dürtüsel davranışlar Ruhsal travma ve etkileri

Disosiyatif belirtiler
Çevrenin farkındalığında azalma (dalgınlık, seslenenleri duymaz, gelen arabayı farketmez..) Depersonalizasyon Derealizasyon Ruhsal travma ve etkileri

İnançlarda/dünyaya bakışta değişme
Travma kişinin hayata bakışını değiştirir Kendine, insanlara güvensizlik, daha bireyci-bencil olma Bazen de olumlu değişiklikler olur: olgunlaşma, yardımseverlikte artış Ruhsal travma ve etkileri

TSSB’nun Seyri Ruhsal travma ve etkileri

TSSB yaygınlığı: toplumda
Hayatboyu toplumda % *Kessler 1995 Ulusal (N=5877) %7.8 *Resnick 1993 Ulusal kadın (N=4008) %12.3 *Perkonigg 2000 Ulusal ergen (N=3021) % 1.3 Ruhsal travma ve etkileri

TSSB yaygınlığı: risk grubu
Savaş Kazalar Tecavüz, saldırı, işkence Doğal afet (deprem, sel, yangın) Travma türünün TSSH oranlarını belirlediği pek çok araştırmada gösterilmiştir. Breslau et al (1998) en yüksek PTSD oranlarını işkence ve tecavüz, en düşük oranları ise doğal felaketlerde bulmuşlardır. Bu nedenle epidemiyolojik çalışma sonuçlarını travma tipine göre ayırmak uygundur. Ruhsal travma ve etkileri

Savaş travması Vietnam, 2. Dünya savaşı, Kore savaşı ve Körfez savaşı gazileri Muharebeyi yaşamış olanlarda %30 civarında TSSB var Genç yaş, düşük eğitim ve düşük zeka TSSB ile ilişkili Kadın/erkek? Social support?? Ruhsal travma ve etkileri

Kazalar Kazalardan sonra TSSB görülme oranı %30 civarında (18-39% arası) Yaralanmanın derecesi TSSB oranlarını etkilemiyor Çoğu çalışmada 30 civarında (kazadan 6 ay sonra). Kazalar sonrası araştırmada kafa travmasını ve ek tanıları dikkate almak önemli Ruhsal travma ve etkileri

Tecavüz, saldırı, işkence
Cinsel saldırı/ tecavüzler kadınlarda sık TSSB’ya yol açma oranı en yüksek grup * Valentiner 1996 Kadın-saldırı (N0215) %35 * Resnick 1992 Kadın-saldırı (N=295) %21 * Başoğlu 1994 İşkence (N=55) %30 Ruhsal travma ve etkileri

Doğal afetler Ruhsal travma ve etkileri

doğal afetler ne kadar “doğal”?

Son yüzyılın büyük depremleri

Eartquakes that killed > 1.000
Hacettepe University Department of Psychiatry

SONUÇLAR

Ruhsal patolojinin yaygınlığı ve seyri
Afetlerin diğer travma türlerine oranla ruh sağlığını daha az bozduğu doğru değil Zaman her şeyin ilacı değil: yıllar geçse de afetin acısı dinmiyor Afet bölgesinden uzakta yaşamak belirtileri azaltmıyor Ruhsal travma ve etkileri

Ruh sağlığı politikaları
TSSB ve depresyon travmalardan sonra en yaygın olarak görülen ve en fazla yetiyitimine yol açan hastalıklardır Riskli bireylerin tanınması, önleme ve erken tedavi büyük önem taşır Afetler sonrası ruh sağlığı hizmeti verecek kurum önemli (1999 depremleri sonrası sağlık hizmetleri varolan sağlık sistemi tarafından sağlanmıştır). Travmanın ruhsal etkileri konusunda toplum, pratisyen ve uzman hekimler ve diğer sağlık personeli eğitilmelidir Ruhsal travma ve etkileri

Belirleyicilerin evrenselliği
Psikiyatrik hastalıklar için risk faktörleri TSSB’nin kronikleşmesini de belirliyor Travma şiddeti kronikleşmeyi belirliyor Depresyonun travma ile ilişkisi TSSB’ye oranla çok daha az Ruhsal travma ve etkileri

Önleme ve başaçıkma Afetten olumsuz etkilenmiş birçok insan aynı anda olumlu kişilik değişikleri de yaşamıştır Ruh sağlığı çalışanlarının kişilerdeki olumlu değişikliklere duyarlı olması, ruhsal sorunların tedavi başarısını arttırabilir Afetlerin sonuçlarıyla etkili başaçıkma yöntemleri öğretilebilir, özellikle kaçınma davranışının azaltılması yararlı olabilir Ruhsal travma ve etkileri

Ruhsal Travma Sonrası Olumlu Değişiklikler
Prof. Dr. Cengiz Kılıç Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı

Neden bir kısmı düzelmiyor?
Yatkınlık? Geçmiş ruhsal hastalık? Tekrarlayan travmalar? Daha şiddetli travma? Sosyal destek azlığı? Düşük eğitim, düşük gelir? Tedavi alamama? Ruhsal travma ve etkileri

Başka?? (Soruyu tersinden sorsak)
Başa çıkma becerileri? Dayanıklılık? Güçlenerek çıkma? Ruhsal travma ve etkileri

Deprem bölgesinde bir yöneticinin anlattıkları
“Bunu söylemeye de utanıyorum ama birçok insanın aksine depremden sonra kendimi çok daha fazla beğeniyorum” “Kendimi çok daha işe yarar hissediyorum” “İnsanlara eskiden olmadığı kadar yardım edebiliyorum” “Sanki yukarıdakiyle de daha iyi anlaşıyorum” “Acaba benim durumum anormal mi?” Ruhsal travma ve etkileri

Depremzedelerde gözlemler
Eşinin ölümü sonrasında tersanede çalışmaya başlayan kadın işçilerde görülen kendine güven artışı Depremde babanın kaybı sonrasında “evin erkeği” haline gelen erkek çocuklar Ruhsal travma ve etkileri

Diğer gözlemler Ailede can kaybı sonrasında kalanlar arasındaki bağların güçlenmesi Ebeveyn kaybından sonra çocukların daha fazla sorumluluk alması, kendine yeten ve güvenen insanlar haline gelmesi Büyük kazalar veya kayıplar yaşayanlarda görülen dramatik yaşam tarzı değişiklikleri Ruhsal travma ve etkileri

Travma Sonrası Büyüme (TSB)
Dinlerin çoğunda acı ve eziyet çekmenin yüceltici olduğu vurgulanır Psikolog ve psikiyatrlar yakın zamanlara kadar sağlıklı insanı veya pozitif özellikleri incelemeyi ihmal etmişlerdir Yaşamın güçlüklerine direnebilen, hatta güçlenerek çıkan kişileri incelemek öğretici olabilir Ruhsal travma ve etkileri

TSB tanımı Zorlayıcı yaşam olayları ile mücadele sonucu gelişen pozitif yönde ruhsal değişiklikler Zorlayıcı olay kişinin dünya ile ilgili temel yargılarını sarsacak niteliktedir Ruhsal travma ve etkileri

TSB: süreç Travmatik olay ~ deprem sarsıntısı Bilişsel şemalar sarsılır, zayıflar, dağılır Deprem sonrası binaların yeniden ve daha dayanıklı yapılması ~ bilişsel şemalarda revizyon (gelecekteki şoklara daha dayanıklı olunur) Ruhsal travma ve etkileri

TSB: boyutlar Hayatın değerini anlama Kendine güven artışı İnsanlarla ilişkilerde gelişme Kendine yeni bir yol çizme Maneviyatın güçlenmesi Ruhsal travma ve etkileri

Travmaya dayanıklılığı anlatan genel kavramlar
resilience (Rutter) hardiness (Kobasa) optimism (Scheier& Carver) sense of coherence (Antonovsky) Ruhsal travma ve etkileri

Dayanıklılık (resilience)
Birçok çalışma dayanıklılığı “hastalığın olmaması” olarak tanımlar Travmadan sonra eski işlev düzeyine kolayca dönme (“kolay atlattı” “çabuk toparlandı”) Geçmiş tecrübelerden yararlanarak olayın etkilerinden kurtulma Başarılı başa çıkma yöntemlerinin öğrenilmiş olmasına dayanır Ruhsal travma ve etkileri

TSB-dayanıklılık ilişkisi

TSB Bileşenleri Sosyal destek kaynaklarında artış Kişisel kaynaklarda artış Yeni başa çıkma becerilerinin gelişmesi Ruhsal travma ve etkileri

TSB ve Sosyal Destek Sosyal destek gelişmeyi hızlandırır, ancak her tür sosyal destek aynı etkiyi yapmaz güvenli ilişkiler kurma, aile ve arkadaşlarla ilişkinin düzelmesi, yeni destek ağlarının kurulması Kişinin yaşadıklarını büyümeye yol açabilecek olay olarak görmesini teşvik eden bir sosyal destek çevresi gelişmeyi arttırır. Ruhsal travma ve etkileri

TSB ve Kişilik Özellikleri
İyimserlik, umut, bağlanma, dindarlık ve dışadönüklük ~ olumlu değişikliklerin daha kolay fark edilmesine yol açıyor. bilişsel ve entelektüel farklılaşma, kendine güven ve kendini anlama, empati, altruism olgunlaşma, temel değerler ve önceliklerde değişme Ruhsal travma ve etkileri

TSB ve Başa Çıkma Büyüme: kriz sonrasında +başarılı başa çıkma yöntemleri sonucu Büyük travmalar =>Başa çıkma imkanı kalmaz => büyüme olmaz Hem aktif hem pasif başa çıkma yöntemleri büyümeye yol açabilir bilişsel başa çıkma becerileri, problem çözme ve yardım arama becerileri, duygu kontrolünü öğrenme Ruhsal travma ve etkileri

TSB ile İlgili Bilinenler-1
Herkeste görülmez Her stresli olaydan sonra görülmez (kanser, yakın kaybı, HIV, ..) Stres ~ TSB eğriseldir (düşük şiddet sarsıntı yaratmaz, aşırı şiddet takat bırakmaz) TSB için sıkıntı (intrusion) sürmeli, sıkıntının çabuk geçmesi varsayımların sorgulanmadığını (travmayla başa çıkılabildiğini) gösterir Ruhsal travma ve etkileri

Çocuk < Genç > Yaşlı Dışadönük/yeni deneyime açık olanlarda  Psikolojik açıdan sağlıklı olanlarda  TSB gelişimi travmanın iyi bir şey olduğu anlamına gelmez Kişiler hem acıyı hem de olumlu değişmeyi yaşarlar Ruhsal travma ve etkileri

TSB gelişimi zaman alabilir (aylar) Yakınların ve aynı olayı yaşamışların desteği  Kendini açma (disclosure)  Sosyal destek  Ruhsal travma ve etkileri

TSB ~ TSSB Pozitif ilişki var: (Maercker ve Langner 2001) İlişki yok: (Powell ve ark. 2003, Maercker ve Herrle 2003, Lehman ve ark. 1993) Negatif ilişki var: (Frazier ve ark. 2001, Falsetti ve ark. 2003). Ruhsal travma ve etkileri

Travma sonrası büyüme: gerçekten var mı?

Travma sonrası büyüme: gerçekten var mı?
Kendini kandırma (Polyanna’cılık mı)? Bir başa çıkma yöntemi mi? Rasyonalizasyon mu? Geçici bir adaptasyon çabası mı? Ruhsal travma ve etkileri

Şüpheleri giderecek adımlar
Uzunlamasına çalışmalar (önce-sonra) Değişimi objektif biçimde ölçme (farklı bilgi kaynakları) Değişimin sonuçlarını, gündelik işlevlerdeki değişimi ölçecek yöntemler Ruhsal travma ve etkileri

Büyümeyi çalışmanın önemi
Bazı kişiler nasıl oluyor da travmaya daha dayanıklı, daha hızlı atlatıyor, hatta güçlenerek çıkıyor? Bunu öğrenirsek risk altındaki kişilere öğretebiliriz. Travmanın olumlu sonuçlarını konuşmak travma yaşamış kişilerin psikoterapisinde yararlı olabilir. Ruhsal travma ve etkileri

Ek tanı oranları (%) Ruhsal travma ve etkileri

Şimdiki TSSB belirleyicileri (başaçıkma ve gelişme hariç)

Şimdiki depresyon belirleyicileri (başaçıkma ve gelişme hariç)

Afetlerden sonra görülen ruhsal sorunlar

Benzer bir sunumlar

... konulu sunumlar: "Afetlerden sonra görülen ruhsal sorunlar"— Sunum transkripti:

Benzer bir sunumlar

Proje hakkında

Geri bildirim

Giriş

Sosyal ağ üzerinden giriş yapmak:

Afetlerden sonra görülen ruhsal sorunlar

Benzer bir sunumlar

... konulu sunumlar: "Afetlerden sonra görülen ruhsal sorunlar"— Sunum transkripti:

Benzer bir sunumlar

Proje hakkında

Geri bildirim