TÜRK DİLİ-I Dil Nedir? Prof. Dr. Muhsin Macit Okt. Olcay Saltık.

... konulu sunumlar: "TÜRK DİLİ-I Dil Nedir? Prof. Dr. Muhsin Macit Okt. Olcay Saltık."— Sunum transkripti:

1 TÜRK DİLİ-I Dil Nedir? Prof. Dr. Muhsin Macit Okt. Olcay Saltık

2 Dil Nedir? Dil Nedir? Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan doğal bir vasıta, kendisine mahsus ka­nunları olan ve ancak bu kanunlar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilin­meyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş toplumsal bir müessesedir (M. Ergin). Dil, insanlar arasında karşılıklı haberleşme aracı olarak kullanılan; duygu, düşün­ce ve isteklerin ses, şekil ve anlam bakımından her toplumun kendi değer yargıları­na göre şekillenmiş ortak kurallarının yardımı ile başkalarına aktarılmasını sağla­yan, seslerden örülü çok yönlü ve gelişmiş bir sistemdir (Z. Korkmaz). Dil, düşünce, duygu ve isteklerin, bir toplumda ses ve anlam yönünden otlak olan öğeler ve kurallardan yararlanılarak başkalarına aktarılmasını sağlayan çok yönlü, çok gelişmiş bir sistemdir (D. Aksan). "Dil nedir?" sorusunun tek bir cevabı yoktur. İletilmek istenen duygu ve düşünce­ler, verilmek istenen iletiler (mesaj) konuşurun beyni tarafından yönetilen bir dizi zihinsel, anatomik, fizyolojik işlemlerle fiziksel niceliklere dönüştürülen ses dalga­larına aktarılır. Söz dizimsel boyutta ileti taşıyan ses dalgaları, dinleyenin kulağı ta­rafından algılanarak elektrokimyasal yollarla beyin kabuğunun (korteks) ilgili mer­kezine aktarılır ve bu merkezde çözümlenerek anlamlandırılır. Dili, bütün bu sü­reçlerin birleşimi olarak niteleyebiliriz.

3 DİLİN ÖZELLİKLERİ Dil bir sistemdir.
Dil Nedir? DİLİN ÖZELLİKLERİ Dil bir sistemdir. Dilin temeli sestir, doğal olarak öncelikle sözlü anlatım aracıdır. Dilde nedensizlik ilkesi esastır. İlkel dil, gelişmiş dil ayrımı yoktur. Dilin üretim yetisi sınırsızdır. Her dil, ait olduğu toplumun gereksinimlerine cevap verebilecek yeter­liktedir. Dil, toplumsal katmanlara göre değişir. Dil, öğrenilen değil, edinilen ve kuşaktan kuşağa aktarılan bir sistem­dir. Dil, toplumsal ve ulusal bir kurumdur. Dil, insanı konu alan her bilim dalıyla yakından ilgili doğal bir iletişim aracıdır. Dil, hem araçtır hem malzemedir hem de bu aracı ve malzemeyi kulla­nan sistemdir. Diller arasında benzerlikler ve ortaklıklar olabilir.

4 DİL-DÜŞÜNCE VE DUYGU BAĞLANTISI
Dil Nedir? DİL-DÜŞÜNCE VE DUYGU BAĞLANTISI Safir-Whorf Varsayımına Göre Dil-Düşünce ilişkisi Safir-Whorf Varsayımına göre, kişinin konuş­tuğu dil ile o kişinin dünyayı nasıl algıladığı ve nasıl davrandığı arasında sistemli bir ilişki vardır. İnsan bir bakıma, dünyayı ana dilinin belirlediği, izin verdiği biçim­de ve ölçüde algılar. Benmerkezcilik Felsefesine göre Dil-Düşünce İlişkisi Benmerkezcilik Felsefesine göre, farklı renkli gözlüklerle kara bakan ki­şilerin karın yeşil, mavi, sarı renklerde olduğunu ileri sürmeleri gibi, farklı ana dil­lerin konuşurları gerçeği nesnel biçimiyle değil dillerinin gösterdiği biçimde algı­lar. Eski Yunan döneminden bu yana süregelen dilin mi düşünceyi yönettiği yoksa dü­şüncenin mi dili yönettiği ikilemi üzerine çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. İleri sürülen görüşler, Safir-Whorf Varsayımı ve Bilinemezcilik Felsefesine göre iki görüşte toplanmıştır.

5 Dil Nedir? DİLLERİN DOĞUŞU Ding-dong kuramı; Dil ilkel insanın nesneleri sesle anlatmaya çalışmasından doğduğunu ileri süren kuramdır. Yansı­ma kuramı; İnsan dillerinin hayvan seslerinin taklidi esasına dayandığını ileri süren kuramdır. Ün­lem kuramı; Dilin doğuşunu insanın duygularını ifade etmesiyle ilişkilendiren kuramdır. Etkileşim kuramı; dilin kökenini insanların çalışırken yaptıkları iş birliği aracılığıyla açık­layan kuramdır. Güneş dil kuramı ;dilin doğuşunu insanın güneş karşısındaki duygularını di­le getirdiği a/ağ seslerine bağlayan kuramdır. Dillerin doğuşu ile ilgili ku­ramları, yeryüzündeki bütün dillerin tek ana dilden geliştiğini ileri süren Tekköken kuramı ve bunun tam tersine, dillerin farklı diller­den ya da kaynaklardan geliştiğini ileri süren Çokköken kuramı ol­mak üzere iki grupta toplayabiliriz. Dille ilgili yapılan araştırmalar dillerin doğuşunu değişik kuramlarla açıklamaktadır.

6 Dil Nedir? Dil Türleri Ana dili insanların doğuştan itibaren yakın çevresinden öğrendiği ve geliştirdiği dildir. Diyalekt (lehçe) Bir dilin tarihî, siyasi, sosyal ve kültürel neden­lerle değişik bölgelerde ses yapısı, şekil yapısı ve kelime hazinesi bakımından önemli farklarla birbirinden ayrılan kollarından her biridir. Ölçünlü dil Yazı dili, ede­bî dil vb. şekilde adlandırılan aynı zamanda bölgelerüstü özelliği olan dile verilen addır. Yazı dili Bölgesel ve sözlü dilin bir tür karşıtı olan yazı dili, genellikle aynı zamanda ölçünlü dil olarak ifade edilebilir.

7 Dil Nedir? Dil Türleri Argo belirli meslek gruplarına ya da toplumsal gruplara özgü, bu grupların mensupları dışında kolayca anlaşılamayacak söz varlığına dayalı özel dil olarak tanımlanır. Jargon Aynı meslek veya toplumsal gruptaki insanların, temel kavramları itibarıyla ortak dilden ayrı olarak kullandıkları özel dil veya söz dağarcığıdır. İzole dil Bir dil ailesi içinde yer alan; ancak coğrafi bakımdan ailenin diğer üyelerine komşu ya da yakın olmayan; eldeki dil bilimsel verilere göre herhangi bir dil ailesi içinde yer almayan veya aynı dil ailesi içinde yakın akrabası bulun­mayan dildir. Kutsal diller Dil bilimsel bakımdan dillere kutsallık atfedilmez; ancak kimi dinlerin öğretilerinin ortaya konulduğu diller o dinlerin inanırları tarafından kutsal olarak kabul edilir.

8 Köken Bakımından Dünya Dilleri
Dil Nedir? Köken Bakımından Dünya Dilleri Afroasya (Hami-Sami) dilleri Sami dilleri Çad dilleri Berber dilleri Kuşi dilleri Omo dilleri Kuzey Afrika'da ve Güneybatı Asya'nın birçok bölgesinde en baskın dil ailesidir. Afroasya dilleri; Sami dilleri, Çad dilleri, Berber dilleri, Kuşi dilleri, Omo dilleri ai­lelerinden oluşur.

9 Köken Bakımından Dünya Dilleri
Dil Nedir? Köken Bakımından Dünya Dilleri Altay dilleri Türk dilleri Moğol dilleri Mançu-Tun- guz dilleri Korece Japonca Adını Altay dağlarından alan Altay dilleri; aralarındaki genetik akrabalık kesin olarak ortaya konulamayan Türk dilleri, Moğol dilleri ve Mançu-Tun- guz dillerinden oluşur. Altay dilleri yapı bakımından yüksek düzeyde sondan eklemelilik özelliği gös­terir. Cümleler Ö-N-Y (Özne-Nesne-Yüklem) dizilişindedir. Adların cinsiyet sınıf­landırmasında örneğin Almanca, Ukraince üç (eril, dişil, nötr), İngilizce iki cinsiyet (eril, dişil) işaretlerken Altay dillerinde Ural dillerinde olduğu gibi adlarda bir cin­siyet ayrımı yoktur. Ünlü uyumları ve son çekim edatları Altay dillerinin diğer or­tak özelliklerindendir.

10 Köken Bakımından Dünya Dilleri
Dil Nedir? Köken Bakımından Dünya Dilleri Avustronezya (Malay-Polinezya) dilleri Malayca Endonezce Bu dil ailesinin konuşulduğu coğrafya Pasifik Okyanusu boyunca Malezya ve Endonezya'dan Yeni Gine, Yeni Zelanda ve Filipinler'e, batıda ise Madagaskar'a değin uzanır. Malayca, Malez­ya'nın; Endonezce, Endonezya'nın resmî dilleridir.

11 Köken Bakımından Dünya Dilleri
Dil Nedir? Köken Bakımından Dünya Dilleri Çin-Tibet dilleri Çince Tibet-Burma Dilleri Tibetçe Burmaca Çin-Tibet dilleri ailesi, Çin dilleri ve Tibet-Bur- ma dallarından Tibet-Burma dalı da Tibetçe ve Burmacadan oluşmaktadır. Ayrıca pek çok küçük dil Çin, Burma, Hindistan, Nepal ve diğer ülkelerde konuşulmakta­dır.

12 Köken Bakımından Dünya Dilleri Hint- Avrupa Dilleri
Dil Nedir? Köken Bakımından Dünya Dilleri Hint- Avrupa Dilleri A. Avrupa Dilleri B. Hint- İran Dilleri Germen dilleri Kelt dilleri Latin dilleri Baltık dilleri Slav dilleri Bağımsız diller Hint Dilleri İran Dilleri Hint-Avrupa dilleri ailesi dünyanın coğrafi bakımdan en yaygın, konuşur sayısı bakımından en kalabalık dillerinden biridir. Bu ailenin doğal sınırları doğu-batı ekseninde Doğu Türkistan yani Çin'in batı bölgesinden Avrupa'nın en doğusuna; kuzey-güney ekseninde ise İskandinavya ve Kuzey Buz Denizi'Hint Avrupa Dilleriden Güney Afrika'ya, Güney Asya'ya değin uzanır.

13 Köken Bakımından Dünya Dilleri
Dil Nedir? Köken Bakımından Dünya Dilleri Kafkas Dilleri Kartvel (Güney Kafkasya dilleri) Kuzeybatı Kaf­kas dilleri Kuzeydoğu Kafkas dilleri Kafkas dilleri üç aileden oluşur. Kartvel (Güney Kafkasya dilleri) ailesinin en önemli üyesi Gürcistan'ın resmî dili olan Gürcücedir. İkinci aile Kuzeybatı Kaf­kas dilleri (Batı Kafkas, Abhaz-Adıge dilleri), üçüncü aile ise Kuzeydoğu Kafkas dilleridir

14 Yapı Bakımından Dünya Dilleri
Dil Nedir? Yapı Bakımından Dünya Dilleri Bitişken (eklemeli) diller Bükünlü (çekimli) diller Yalınlayan diller Dillerin sınıflandırılmasında kullanılan bir diğer önemli yöntem, yapı bakımından sınıflandırmadır. Dünya dilleri yapı bakımından başlıca; bitişken (eklemeli) diller, bükünlü (çekimli) diller ve yalı nlayan diller olmak üzere üçe ayrılır.

15 Söz Dizimi Bakımından Diller
Dil Nedir? Söz Dizimi Bakımından Diller Söz sırası Sıklık Örnek diller ÖNY (özne-nesne- yüklem) 180 dil (% 44,78) Bengalce, Farsça, Hintçe, Japonca, Latince, Türkçe ÖYN (özne-yüklem-nesne) 168 (% 41,79) Arapça (konuşma dili), Fransızca, İngilizce, İspanyolca, Malayca, Mandarin, Portekizce, Rusça YÖN (yüklem- özne-nesne) 37 (% 9,20) Arami, Arapça (edebî dil), İbranice, İrlanda dili YNÖ (yüklem-nesne-özne) 12 (% 2,99) Aneityan, Baure NYÖ (nesne-yüklem-özne) 5 (% 1,24) Apalai, Arecua, Hixkaryana NÖY (nesne-özne-yüklem) Toplam 402 Dünya dilleri, cümle içinde yer alan temel ögelerin, yani özne (Ö), nesne (N) ve yüklemin (Y) dizilişine göre altı gruba ayrılır. Dünya dillerinin % 86,57'si Özne-Nesne-Yüklem ve Özne-Yüklem-Nesne dizilişine göre konuşmaktadır.

16 Türk Yazı Dillerinin ve Lehçelerinin Sınıflandırılması
Dil Nedir? Türk Yazı Dillerinin ve Lehçelerinin Sınıflandırılması Güneybatı (GB), Oğuz Türkçesi Kuzeybatı (KB), Kıpçak Türkçesi Güneydoğu (GD), Uygur Türkçesi Kuzeydoğu (KD), Sibirya Türkçesi Çuvaşça, Ogur/Bulgar grubu Halaçça, Argu Türkçesi Avrasya coğrafyasına yayılan Türk dillerinin sınıflandırılması ile ilgili genetik, coğ­rafi, etnik, tipolojik birçok ölçüt ve sınıflandırma girişimi vardır. Yapılan sınıflandırma­da Türk dilleri altı gruba ayırır. Bunlar şunlardır: Güneybatı (GB), Oğuz Türkçesi, Kuzeybatı (KB), Kıpçak Türkçesi, Güneydoğu (GD), Uygur Türkçesi, Kuzeydoğu (KD), Sibirya Türkçesi,, Çuvaşça, Ogur/Bulgar grubu Halaçça, Argu Türkçesi.

17 Dil Nedir? Türkiye Türkçesi Türk yazı dilleri ailesinin konuşur sayısı bakımından en büyük dilidir. Türkiye'nin yanı sıra, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin de resmî dilidir. Cumhuriyetin ilanından sonraki dönem­de sadeleşme çalışmaları sonucu oluşan yeni yazı dilinin adıdır.