FİİLLER.

... konulu sunumlar: "FİİLLER."— Sunum transkripti:

1 FİİLLER

2 Fiil (Eylem): Varlıkların yaptıkları işi (kılışı), oluşu, durumu kip, zaman ve kişiye bağlı olarak anlatan sözcüklere fiil (eylem) denir.

3 Nesne alan eylemlerdir. Yani “neyi?, kimi?” sorularına cevap verir.
İş (kılış) Eylemleri Nesne alan eylemlerdir. Yani “neyi?, kimi?” sorularına cevap verir. Sil(mek), gör(mek), kır(mak), arala(mak)... Bu fiillere “neyi, kimi” sorularını sorabiliyor ve cevap alabiliyorum. (Herhangi bir şeyi...)

4 Oluş Eylemleri Gerçekleşmesi belli bir zamana bağlı olan ve kendiliğinden oluşan eylemlerdir. Nesne almazlar. (Fiile sorulan neyi ve kimi sorularına cevap vermezler.) Kızıllaş(mak), geliş(mek), büyü(mek), yaşlan(mak)...

5 Durum Eylemleri Özneyle ilgili bir niteliği ya da durumu bildiren eylemlerdir. Nesne almazlar. Bir durumdan ayrılma başka bir duruma girme anlamı vardır. Otur-, uyu-, uzan-, üzül-...

6 Aşağıdakilerden hangisinde, bir oluş anlamı vardır?
A) Öğlene doğru hava aniden değişti. B) Aşırı sıkıntıdan pencerenin camları kırıldı. C) Kapı aralığından kardeşini rahatça görüyordu. D) Tatilde kardeşimi Bodrum’a gönderdim. E) Belki bugün sizin keklerinizi ister.

7 DOĞRU SEÇENEK A) Öğlene doğru hava aniden değişti.

8 EYLEMLERDE ZAMAN Eylemlerde dört zaman vardır. 1. Geçmiş Zaman:
a)Görülen Geçmiş Zaman:-di, b)Öğrenilen Geçmiş Zaman:-miş 2. Şimdiki Zaman: -(i) yor, -makta 3. Gelecek Zaman: -ecek 4. Geniş Zaman: -r , -maz

9 ÖRNEKLER Fiillerimiz gel- ve kaç- olsun. Buna göre:
Görülen Geç. Zaman: gel-di, kaç-tı, Öğrenilen Geç. Zaman: gel-miş, kaç-mış Şimdiki Zaman: gel-iyor, kaç-ıyor Gelecek Zaman: gel-ecek, kaç-acak Geniş Zaman: gel-ir, kaç-ar

10 FİİLDE KİŞİ Kişi ekleri kip ekinden sonra gelir ve fiilin kim tarafından gerçekleştirildiğini, yapıldığını anlatan eklerdir. Üçe ayrılır: 1. Birinci Kişi : (Söz söyleyen) 2. İkinci Kişi : (Söz söylenen) 3. Üçüncü Kişi: (Sözü edilen) Kişi eklerinin hem tekili hem de çoğulu vardır.

11 ÖRNEK ÇEKİMLEME gel-di-m / gel-miş-i-m (Gelen kim? Ben.) gel-di-n / gel-miş-sin (Gelen kim? Sen.) gel-di-( ) / gel-miş-( ) (Gelen kim? O.) gel-di-k / gel-miş-iz (Gelen kim? Biz.) gel-di-niz / gel-miş-siniz (Gelen kim? Siz) gel-di-ler / gel-miş-ler (Gelen kim? Onlar.)

12 Kaç-tı-m / kaç-mış-ı-m (Kaçan kim? Ben.)
Kaç-tı-n / kaç-mış-sın (Kaçan kim? Sen.) Kaç-tı-( ) / kaç-mış-( ) (Kaçan kim? O.) Kaç-tı-k / kaç-mış-ız (Kaçan kim? Biz.) Kaç-tı-nız / kaç-mış-sınız (Kaçan kim? Siz.) Kaç-tı-lar / kaç-mış-lar (Kaçan kim? Onlar.)

13 KİŞİ EKLERİ 1. Tekil Kişi : -m 2. Tekil Kişi : -n 3. Tekil Kişi : -
1. Çoğul Kişi: -k, -ız, -iz, -uz, -üz. 2. Çoğul Kişi: -nız, -niz, -nuz, -nüz -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz 3. Çoğul Kişi: -lar, -ler

14 FİİLDE KİP Fiil tabanlarının belli ekler alarak, fiillerin zamanını ya da dileğini bildirmek üzere girdikleri biçimlerin her birine kip denir. Fiillerde kipler genel olarak ikiye ayrılır. 1. Haber(Bildirme) kipleri 2. Dilek (istek) kipleri

15 *Dilek kiplerinde zaman kavramı yoktur.
Haber Kipleri Dilek Kipleri Geçmiş Zaman a) Gereklilik Kipi Görülen Geçmiş Zaman b) Dilek-Şart Kipi Öğrenilen Geç. Zaman c) İstek Kipi b) Şimdiki Zaman d) Emir Kipi c) Gelecek Zaman d) Geniş Zaman *Dilek kiplerinde zaman kavramı yoktur.

16 Dilek Kiplerine Örnek Gereklilik Kipi (-malı, -meli)
Gel-meli-y-i-m Kaç-malı-y-ı-m Gel-meli-sin Kaç-malı-sın Gel-meli- ( ) Kaç-malı- ( ) Gel-meli-y-iz Kaç-malı-y-ız Gel-meli-siniz Kaç-malı-sınız Gel-meli-ler Kaç-malı-lar

17 Dilek - Şart Kipi (-sa, -se)
Gel-se-m Kaç-sa-m Gel-se-n Kaç-sa-n Gel-se- ( ) Kaç-sa- ( ) Gel-se-k Kaç-sa-k Gel-se-niz Kaç-sa-nız Gel-se-ler Kaç-sa-lar

18 İstek Kipi (-e, -a) Gel-e-y-i-m Kaç-a-y-ı-m Gel-e-sin Kaç-a-sın
Gel-e- ( ) Kaç-a- ( ) Gel-e-lim Kaç-a-lım Gel-e-siniz Kaç-a-sınız Gel-e-ler Kaç-a-lar

19 Emir Kipi (Belirgin bir eki yoktur. Sadece kişi ekleri kullanılır.):
1. Tekil Kişi : 2. Tekil Kişi : Gel- ( ) Kaç- ( ) 3. Tekil Kişi : Gel-sin Kaç-sın 1. Çoğul Kişi: 2. Çoğul Kişi: Gel-in, Gel-iniz Kaç-ın, Kaç-ınız 3. Çoğul Kişi: Gel-sinler Kaç-sınlar

20 FİİL + KİP EKİ + Hikâye, Rivayet, Şart Eki + Kişi Eki
Fiil çekimlemede takip edilecek sıra: FİİL + KİP EKİ + KİŞİ EKİ Tek bir kip eki ile çekimleme yapılmışsa bu çekimleme basit zamanlı bir çekimlemedir. Birleşik zamanlı çekimlemede ise: FİİL + KİP EKİ + Hikâye, Rivayet, Şart Eki + Kişi Eki FİİL + KİP EKİ + (-di, -miş, -se) + Kişi Eki

21 Birleşik Zamanlı Çekimlemeye Örnek: Hikâye Birleşik Zamanı:
Gel-i-yor-du-m (Şimdiki zamanın hikâyesi) Gel-ecek-ti-m (Gelecek zamanın hikâyesi) Rivayet Birleşik Zamanı: Gel-i-yor-muş-um (Şimdiki zamanın rivayeti) Gel-ecek-miş-im (Gelecek zamanın rivayeti) Şart Birleşik Zamanı: Gel-i-yor-sa-m (Şimdiki zamanın Şartı) Gel-ecek-se-m (Gelecek zamanın Şartı)

22 FİİLLERDE OLUMSUZLUK

23 Fiiller, genel olarak, fiil tabanına -ma, -me olumsuzluk eklerinin getirilmesi ile olumsuzlaştırılır. Olumsuzluk ekleri kip eklerinden önce gelir ve eylemlerin gerçekleşmediğini, yapılmadığını bize bildirir. ÖRNEKLER Gelecek : Gel-me-y-ecek Yazmış : Yaz-ma-mış Gezmeliyiz : Gez-me-meli-y-iz

24 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “-ecek, -acak” eki farklı bir görevde kullanılmıştır?
A) Gelecek sonunda benim dediğime. B) Bu da mı gelecekti başıma. C) Gelecek günler bizi bekliyor. D) Diyeceksin ki niye? İşte öyle. E) Susacak uğursuz sesin.

25 C) Gelecek günler bizi bekliyor.
DOĞRU SEÇENEK C) Gelecek günler bizi bekliyor. Çekimli fiiller tamlamalarda yer alamaz. Gelecek günler Sıfat isim (Nasıl günler? Gelecek günler.)

26 Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem gereklilik kipindedir?
Çınar yeşili sundurmamda Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına B) Akçakavaklar ıslanırken Örter bizi güz ananın yaprakları C) İşte duruyor bir çocuk Mürdüm eriği gözleriyle D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa Dikmişim ışıklı direklerimi E) Kırmızı alıç boncuğunu Alıp dizdim sevginin ipliğine

27 DOĞRU SEÇENEK Çınar yeşili sundurmamda Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına

28 FİİL ÇEKİMLERİNDE SORU

29 Fiil çekiminin soru şekli –mı, -mi, -mu, -mü ekleriyle yapılır
Fiil çekiminin soru şekli –mı, -mi, -mu, -mü ekleriyle yapılır. “-mi” eki bazen kip ekiyle şahıs eki arasına; bazen de şahıs ekinin sonuna gelir. Bu ek her zaman ayrı yazılır.

30 ÖRNEKLER Gelmiş miyiz? Gitsek mi? Geliyor musunuz? Gideyim mi? Her iki kullanım da doğrudur.

31 BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER
Haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş bir eylemin ekeylem almasıyla oluşan eylemlere birleşik zamanlı eylem denir.

32 Üç tane zamanı vardır: Hikâye Birleşik Zamanı Rivayet Birleşik Zamanı Şart Birleşik Zamanı

33 Hikâye Birleşik Zamanı: Fiilin basit çekiminden sonra “-di” ekinin getirilmesiyle yapılır.
Sev-er-di-m Otur-ma-y-acak-tı-n Gel-miş-ti-k Kaç-ma-sa-y-dı Bak-sa-y-dı-nız Bekle-me-meli-y-di-niz Birinci basit zamanımız okunduktan sonra hikâyesi şeklinde okunur.

34 Rivayet Birleşik Zamanı: Fiilin basit çekiminden sonra “-miş” ekinin getirilmesiyle yapılır.
Uç-sa-y-mış Sor-ma-y-a-y-mış Sil-ecek-miş Ara-maz-mış-ım Yaz-ı-yor-muş Yan-ma-malı-y-mış Birinci basit zamanımız okunduktan sonra rivayeti şeklinde okunur.

35 Şart Birleşik Zamanı: Fiilin basit çekiminden sonra “-se” getirilerek yapılır.
Boya-dı-y-sa Tara-ma-dı-y-sa Topla-r-sa-m Uzat-ma-mış-sa-k Yüz-müş-se-n Yorul-mu-yor-sa-n Birinci basit zamanımız okunduktan sonra şartı şeklinde okunur.

36 UYARI *Emir kiplerinin birleşik zamanlı çekimi yoktur. Emir kipleri her zaman basit zamanlıdır. * “-di” görülen geçmiş zamanın rivayet birleşik zamanlı şekli yoktur. Gel-di-y-miş (yanlış) *İstek kipinin şart birleşik zamanlı şekli yoktur. Gel-e-y-se-m (yanlış)

37 Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi “şimdiki zamanın rivayeti” biçimindedir?
A) Oturdukları evi yirmi yıl önce almışlar. B) Geçen yıl arada sırada arkadaşlarla buluşup sinemaya gidiyorduk. C) Ben de onun gelmesini bekliyordum. D) O filmi ben de yıllar önce görmüştüm. E) Eskiden kışlar daha soğuk, yazlar daha sıcak geçiyormuş. 1995 / ÖYS

38 DOĞRU SEÇENEK E) Eskiden kışlar daha soğuk, yazlar daha sıcak geçiyormuş.

39 FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI

40 Cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir.

41 Çocuklar yarın da derse geliyor.
(Görünen, aldığı zaman eki şimdiki zaman.) (Oysa taşıdığı anlam; gelecek zaman. “Çocuklar yarın da derse gelecek.” anlamındadır.)

42 DİĞER ÖRNEKLER Bize her gün kahvaltı hazırlıyor. (hazırlar)
Ahmet haftaya gelir. (gelecek) Adamın yolu bir köye düşer. (düşmüş) Beni affet. (Emir kipinde fakat taşıdığı kip istek kipi) Bu yemeği birlikte yapsak. (yapalım-istek kipi) Yarına bu ödev bitecek! (bitmeli, bitsin-gereklilik, emir kipi) Giderken seni de alırım. (alacağım)

43 Aşağıdakilerin hangisinde eylemin kipinde anlam kayması olmuştur?
A) Pazar günü gelmeye çalışacağız. B) Sabahları erken kalkmayı sevmiyorum. C) Yağmur yağdığı için buraya uğrayacak. D) Söz verdi, yarın buraya uğrayacak. E) İstanbul’a gitmekten vazgeçmişler. ÖSS / 1994

44 DOĞRU SEÇENEK B) Sabahları erken kalkmayı sevmiyorum.
(Her sabah erken kalmayı sevmem.)

45 FİİLLERDE ÇATI Fiillerin özne ve nesnelerine göre gösterdikleri özelliklere fiilde çatı denir.

46 Bu konu sadece fiillerle ilgili bir konudur
*Bu konu sadece fiillerle ilgili bir konudur. İsim soylu yüklemlerin bulunduğu cümlelerde yani isimlerin ek-fiil alarak yüklemleştiği cümlelerde çatı aranmaz. “Ben öğretmenim.” Yüklemi isim soylu olduğu için bu cümlede çatı aranamaz. Çatı, genel olarak ikiye ayrılır.

47 a) Etken fiiller Öznelerine Göre Fiilde Çatı b) Edilgen fiiller
c) Dönüşlü fiiller d) İşteş fiiller Nesnelerine Göre Fiilde Çatı a) Geçişli fiiller b) Geçişsiz fiiller c) Oldurgan fiiller d) Ettirgen fiiller

48 Öznelerine Göre Fiilde Çatı Etken fiiller:
Yüklemde işi, oluşu, hareketi yapan, yerine getiren bir kişi ya da varlık varsa (gerçek özne varsa) o cümlenin yüklemi olan eylem çatısı yönünden etkendir. Etken fiiller “-l, -n, -ş” eklerini almazlar.

49 ÖRNEKLER Müdür bütün öğrencileri okul bahçesinde topladı.
Düğüne akrabalarım otobüsle gelmişler. Film bitmeden uyumuş. (uyuyan kim? O: G.Ö.) Sinekler bataklık yerleri severler. Adam, çocukları balkondan görüyordu. (Her cümlede de fiili gerçekleştiren varlık gerçek öznedir. İşi, oluşu, hareketi özneler kendileri yapmıştır ve –l, -n, -ş eklerinden herhangi birini almamıştır.

50 Edilgen Fiiller: Yüklemde bildirilen eylemi yapanın, eylemi gerçekleştirenin belli olmadığı fiillerdir. Özne işi yapan değil; yapılan işten etkilenen durumundadır.

51 Kök veya gövdeye -l, -n eki getirilir.
UYARILAR Özne sözde öznedir. Kök veya gövdeye -l, -n eki getirilir. (Dönüşlü fiiller de bu ekleri alırlar.) Edilgen fiillerde başkası tarafından anlamı vardır.

52 Yerler bir saatte silindi. (Öznesine Göre Edilgen çatılıdır.)
Baharda bütün ağaçlar budandı. (Öznesine Göre Edilgen çatılıdır.) Sınavdaki sorular sınıfta çözüldü. (Öznesine Göre Edilgen çatılıdır.) Paket dün akşam otobüsle gönderildi. (Öznesine Göre Edilgen çatılıdır.)

53 Edilgen fiilin bulunduğu cümlelerde işi yapan “Tarafından” sözüyle ya da “-ce, -ca” ekiyle cümleye bağlanabilir. Kadın, polisler tarafından götürüldü. S. Ö Örtülü Özne Yüklem Kadın, polislerce götürüldü. S. Ö. Ö. Özne Yüklem Sözde Özne: Nesnenin özne olarak kullanılmasıdır. Bu cümle aslında: “Kadını polisler götürdü.” şeklindedir. Yukarıdaki cümleler bu ifadenin bir başka şekilde söylenmiş şekilleridir.

54 Geçişsiz - edilgen fiillerin bulunduğu cümlelerde sözde özne bulunmaz.
Sokakta yatılmaz. Çocuklara çok gülündü. Bu köprüden geçilmez. İnşaata izinsiz girilmez. Bu cümlelerde özne yoktur.

55 Dönüşlü Fiiller: Yüklemde bildirilen eylemi öznenin kendisinin yaptığı ve eylemden kendisinin etkilendiği fiillerdir. Özne gerçek öznedir. (Aynı etken fiiller gibidir. Etken ve dönüşlü fiili ayırmanın en kolay yolu:Etken fiillerde -l, -n, -ş ekleri bulunmaz.) Kök veya gövdeye -l, -n eki getirilir.

56 Kardeşim başarısıyla övündü.
(Gerçek özne aldı, yüklem –l, -n ekini aldı.) Aynanın karşısında dakikalarca süslendi. (O) Dedesinin durumuna çok üzüldü. (O) Polis biraz dinlendikten sonra giyindi.

57 UYARI Edilgenlik ve dönüşlülük karıştırılmamalıdır.
Her ikisinde de yüklem aynı ekleri alır. Fakat birinin dönüşlü fiillerin öznesi gerçek özne, edilgen fiillerin öznesi ise sözde öznedir. Çocuk yeni girdiği işten ayrıldı. (Dönüşlü) Çürüyen meyveler ayrıldı. (Edilgen) Murat sıcak suyla iyice yıkandı. (Dönüşlü) Çamaşırlar sıcak suyla yıkandı. (Edilgen) Teyzem programa katılmak için süslendi. (Dönüşlü) Bebeğin odası doğumdan sonra süslendi. (Edilgen)

58 UYARI Dönüşlü fiiller geçişsizdir; fakat özne nesneyi kendine yöneltiyorsa bu dönüşlü fiiller nesne alabilir. Dönüşlü fiillerin nesne alabildiği durumlar da vardır. Babam televizyonu yüklendi. Özne B.’li Nesne Yüklem Türküyü mırıldandı. (Kim yüklendi? O:G.Özne B.’li Nes. Yüklem

59 “Takılmak” fiili aşağıdaki cümlelerden hangisinde özne-yüklem ilişkisi yönünden farklı kullanılmıştır? A) İş çıkışında yine arkadaşlara takıldı. B) Issız caddede peşime bir adam takıldı. C) Motorun yeni parçası yerine takıldı. D) Ona: “Yine mi âşık oldun?” diye takıldı. E) Aklı, okuduğu son romanın konusuna takıldı.

60 İş çıkışında yine arkadaşlara takıldı.
(Öznesine göre dönüşlü fiil.) B) Issız caddede peşime bir adam takıldı. C) Motorun yeni parçası yerine takıldı. (Öznesine göre edilgen fiil.) D) Ona: “Yine mi âşık oldun?” diye takıldı. E) Aklı, okuduğu son romanın konusuna takıldı.

61 DOĞRU SEÇENEK C) Motorun yeni parçası yerine takıldı.
(Öznesine göre edilgen fiil. Motorun yeni parçası kendi kendine takılamaz. Bir başkası tarafından takılabilir.)

62 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde gerçek ya da sözde özne yoktur?
A) Çiçekler, bugün de sulanmamış. B) Bir roman ancak böyle yazılır. C) Babasının dönüşüne çok sevinmişti. D) Evden parka on dakikada gidiliyor. E) Aranan kan az önce bulundu.

63 A) Çiçekler, bugün de sulanmamış. (Sulanmayan ne. Çiçekler. Öznesi var
B) Bir roman ancak böyle yazılır. (Yazılan ne? Bir roman. Öznesi var.) C) Babasının dönüşüne çok sevinmişti. (Sevinen kim? O. Öznesi var.) D) Evden parka on dakikada gidiliyor. (-il ekini aldığı için edilgendir. Nesne almadığı için geçişsizdir.) E) Aranan kan az önce bulundu. (Bulunan ne? Aranan kan. Öznesi var.)

64 DOĞRU SEÇENEK D) Evden parka on dakikada gidiliyor. (-il ekini aldığı için edilgendir. Nesne almadığı için geçişsizdir.)

65 İşteş Fiiller İşin birden çok özne tarafından karşılıklı ya da ortaklaşa yapıldığını gösteren fiillere denir. Fiil kök ya da gövdelerine –ş eki getirilir.

66 a) Karşılıklı Yapma Anlamı Mehmet’le yolda selamlaştık.
Anlaşamayınca yine tartıştım. Hemşire konuyu doktorla görüştü.

67 b) Birlikte Yapma Anlamı Kuşlar gürültü çıkararak uçuştular.
Önümüze köpek çıkınca hepimiz kaçıştık. Çocukların yaramazlıklarına gülüşüyoruz.

68 c) Nitelikte Eşitlik İsim soylu sözcüklere –leş eki getirilerek yapılır. Önceden var olmayan sonradan kazanılan nitelikleri anlatır. Gün geçtikçe güzelleşti. Çamaşırlar yıkandıkça beyazlaştı.

69 UYARI: Bazen işteşlik ekini fiilden ayıramayız. Bunlara “anlamca işteşlik” denir. Yarış-, barış-, güreş- ...(Bunlarda işteşlik ekini gösteremeyiz fakat işteşlik anlamı vardır.)

70 NESNELERİNE GÖRE FİİLLER

71 Geçişli Fiil: Nesnesi olan ya da nesne alabilme yeteneği olan fiillerdir. Fiile sorulan “ne, neyi, kimi” sorularına cevap verir.

72 Üzerindeki ceketi bir masaya bıraktı. (Neyi bıraktı. Üzerindeki ceketi
Üzerindeki ceketi bir masaya bıraktı. (Neyi bıraktı? Üzerindeki ceketi. B.li Nesne.) Babam bu ağacı iki yıl önce dikti. (Neyi dikti? Bu ağacı. B.li Nesne.) Çocuklara da bir kalem alırız. (Ne alırız? Bir kalem. B.siz Nesne.)

73 Yaz-, döv-, seç-, sev-, yak-, çek-...
UYARI: Bazen fiiller cümle içinde nesne almayabilir. Bu fiiller nesne alabilme yeteneği olduğu için yine de geçişlidir. Annem attı. (Annem çantamı attı.) Bülent bekliyor. (Bülent beni bekliyor.) Yaz-, döv-, seç-, sev-, yak-, çek-... Bu tip fiillerin başına “onu” kelimesini getirebiliyorsak bu fiil geçişli fiildir.

74 “Gül-, ağla-, öl-, üşü-, düş-, otur-, kaç-...”
Geçişsiz Fiiller: Nesne almayan fiillerdir. Fiillere sorulan “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermezler. Akşam size geleceğiz. (Neyi, kimi geleceğiz?) Çiçekler sıcaktan kurudu. (Kuruyan ne? Çiçekler. Gerçek Özne) “Gül-, ağla-, öl-, üşü-, düş-, otur-, kaç-...” (onu gül-, onu ağla-, onu öl Hiçbiri de olmadığına göre nesne almayan fiillerdir. Yani nesne almadıkları için geçişsiz fiillerdir.)

75 Oldurgan Fiil: Geçişsiz fiillerin kök ya da gövdelerine “-(i)r, -(i)t, -dir” eklerinden uygun olanı getirilir ve fiil geçişli hale getirilir. Geçişsiz fiil bu eklerin yardımı ile nesne alabiliyorsa oldurgan fiil haline gelir.

76 Geçişsiz Geçişli (Oldurgan)
ÖRNEKLER Geçişsiz Geçişli (Oldurgan) Gül (mek) Gül-dür (mek) Üşü (mek) Üşü-t (mek) Kaç (mak) Kaç-ır (mak) Uç (mak) Uç-ur (mak) Öl (mek) Öl-dür (mek) Ak (mak) Ak-ıt (mak) (Onu gül(mek) olmaz ama onu güldür(mek) olur. Geçişsiz iken bu ekler sayesinde geçişli hale geldi.)

77 Bazı fiiller oldurgan yapılırken fiil değişebilir.
UYARI: Bazı fiiller oldurgan yapılırken fiil değişebilir. Git (mek): Git-tir (mek) yerine götür (mek) Gel (mek): gel-dir (mek) yerine getir (mek) Kalk (mak): kalk-dır (mak) yerine kaldır (mak)

78 Ettirgen Fiil: Geçişli fiillerin kök veya gövdelerine “-(i)r, -(i)t, -dir” eklerinden uygun olanı getirilerek fiilin geçiş derecesi arttırılır. Bunlara ettirgen fiil denir.

79 Geçişli Ettirgen İç (mek) İç-ir (mek) Oku (mak) Oku-t (mak)
Al (mak) Al-dır (mak) Duy (mak) Duy-ur (mak) Yıka (mak) Yıka-t (mak) Sev (mek) Sev-dir (mek) onu sev (mek), onu sev-dir (mek). Her ikisi de nesne alıyor.)

80 Geçişsiz fiil önce oldurgan fiil, sonra ettirgen fiil olur.
UYARI Geçişsiz fiil önce oldurgan fiil, sonra ettirgen fiil olur. Uçtu Geçişsiz (Onu uçtu. Yanlış) Uç-ur-du Oldurgan (Onu uçurdu) Uç-ur-t-tu Ettirgen (Onu uçurttu)

81 Nesne alıp almadıklarına göre fiiller “geçişli” ve “geçişsiz” diye ikiye ayrılır. Neyi, kimi sorularına cevap veren fiiller geçişli, bu sorulara cevap vermeyenler ise geçişsizdir. Bu tanıma göre aşağıdakilerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir. Onun sözlerine, arkadaşı sinirli sinirli güldü. Çocuklar, hava güzel olursa, yarın maça gidecekler. Babasıyla, İstanbul’a gideceğine seviniyor. Siz de bizimle sinemaya gelmez misiniz? E) Televizyondaki yeni diziyi izliyor musunuz?

82 DOĞRU SEÇENEK E) Televizyondaki yeni diziyi izliyor musunuz? Neyi izliyor musunuz? Televizyondaki yeni diziyi. Nesne aldığı için geçişlidir.

83 A) Çocukları çayırda güreştiriyordu.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem yapılışı yönünden farklı bir özellik göstermektedir? A) Çocukları çayırda güreştiriyordu. B) Yağmur hızlı hızlı serpiştiriyordu. C) Lokmaları çabuk çabuk atıştırıyordu. D) Bir oraya, bir buraya koşuşturuyordu. E) Birini bitirmeden ötekini yetiştiriyordu. Öznesine veya nesnesine diye sormadığından yüklemdeki eklere bakmalıyım. Hepsi de –ş eki aldığına göre öznesine göre incelemem lazım.

84 A) Çocukları çayırda güreştiriyordu.
Güreşebilmek için en az iki kişi gereklidir. O zaman eylemimiz öznesine göre işteştir. B) Yağmur hızlı hızlı serpiştiriyordu. C) Lokmaları çabuk çabuk atıştırıyordu. D) Bir oraya, bir buraya koşuşturuyordu. E) Birini bitirmeden ötekini yetiştiriyordu. Altı çizili eylemlerde ise eylemi gerçekleştirmek için tek bir varlık yeterlidir.

85 DOĞRU SEÇENEK A) Çocukları çayırda güreştiriyordu.

86 Çocuklar sıralarından kalktılar.
Bu cümlenin yüklemi çatı yönünden aşağıdakilerden hangisine benzemektedir? A) Bozulan araba yolun ortasında durdu. B) Tabloyu iki pencere arasındaki duvara astı. C) Kitapları rafa güzelce yerleştirdi. D) Yaşamındaki boşluğu hayvan sevgisiyle doldurmuştu. E) O da ağabeyi gibi pilot olmayı istiyordu.

87 Çocuklar sıralarından kalktılar.
Öznesi veya nesnesine göre diye sormamış. –l, -n, -ş eklerini almamış. O zaman nesnesine göre incelerim. Onu kalkmak olmadığına göre geçişsiz bir fiildir. Bozulan araba yolun ortasında durdu. Onu durdu olmadığından geçişsizdir. Tabloyu iki pencere arasındaki duvara astı. Neyi astı? Tabloyu. Geçişli. C) Kitapları rafa güzelce yerleştirdi. (Neyi yerleştirdi? Kitapları. Geçişli fiil) D) Yaşamındaki boşluğu hayvan sevgisiyle doldurmuştu. (Neyi doldurmuştu? Yaşamındaki boşluğu. Geçişli fiil) E) O da ağabeyi gibi pilot olmayı istiyordu. (Neyi istiyordu? Ağabeyi gibi pilot olmayı. Geçişli fiil)

88 DOĞRU SEÇENEK Bozulan araba yolun ortasında durdu.

89 Aşağıdaki cümlelerde yüklem görevi üstlenmiş eylemlerden hangisi basit zamanlıdır?
A) Madem anlamadın öğretmenine soraydın. B) Bu akşam merdivenleri güçlükle tırmanabildim. C) Yaşadığı hiçbir şeyi unutmazdı. D) Herkes bitirdiği halde o hâlâ bitirememişti. E) Babamın geldiğini ayak sesinden bilirdik.

90 DOĞRU SEÇENEK B) Bu akşam merdivenleri güçlükle tırmanabildim.

91 “Türkçe’de bileşik eylemler, ad soylu bir sözcükle yardımcı eylemlerden oluşan ögelerdir.
Bu tanımın dışında kalan bileşik eylem, aşağıdakilerden hangisinde vardır? A) Bunun böyle olacağını hissetmiştim. B) Aceleye gerek yok biraz sabret. C) Nasıl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu. D) Kaç gündür bu daracık yere hapsolduk. E) Artık bastonsuz yürüyebiliyormuş.

92 DOĞRU SEÇENEK E) Artık bastonsuz yürüyebiliyormuş. Diğerleri isim+yardımcı fiille yapılmış, bu ise kurallı birleşik fiillerdendir. Fiil+e+bilmek ile yapılmış. (Yürü-y-e-bil-)

93 Aşağıdakilerin hangisinde, yapılmakta olan bir iş belirtilmektedir?
A) Yarın erkenden yola çıkıyoruz. B) Küçük halam öbür gün bize geliyor. C) Verdiğin kitabı büyük bir zevkle okuyorum. D) Savaşta ölen dayımın adını, bana veriyorlar. E) Çarşamba günü ölüyor, Perşembe günü de gömüyorlar.

94 DOĞRU SEÇENEK Seçeneklerimizin hepsinde de zaman eki şimdiki zaman –yor ekini almış. Demek ki bizden anlam (zaman) kayması olmayanı soruyor. C) Verdiğin kitabı büyük bir zevkle okuyorum.

95 Aşağıdakilerin hangisinde eylem, istek kipindedir?
A) Yarın sabah erken kalk. B) Ödevlerinizi zamanında yapınız. C) Bugün İngilizce çalışalım. D) Bu güzel havada biraz yürümeliyim. E) Yarın öğleden sonra bize gelsin.

96 DOĞRU SEÇENEK C) Bugün İngilizce çalışalım.

97 Aşağıdaki atasözlerinden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?
A) Araba devrilince yol gösteren çok olur. B) Boş çuval ayakta durmaz. C) Kurunun yanında yaş da yanar. D) Gülü seven dikenine katlanır. E) Ayağını yorganına göre uzat.

98 DOĞRU SEÇENEK E) Ayağını yorganına göre uzat. (Neyi uzat? Ayağını. Nesne almıştır. Geçişli fiildir.)

99 Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, çatı bakımından ötekilerden farklıdır?
A) Seni darıltmak istemiyorum. B) Bu konuyu birlikte seçmiştik. C) Seni durakta çok bekledim. D) Onun için bu kadar üzülmemelisin. E) Önerdiğin kitabı alacağım.

100 DOĞRU SEÇENEK Öznesine göre –l, -n, -ş eklerini almadığına göre bu soruyu nesnesine göre değerlendiririm. D) Onun için bu kadar üzülmemelisin. (Nesne almadığı için geçişsiz bir fiildir.)

101 Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem bileşik zamanlı bir fiildir?
A) Mermiler altında geçerek suyu Yollara döküldü bahtsız kafile B) Tutuşurken ufuk uzakta yer yer Alçalan akşamlarda sular karardı. C) Bu akşam rüyamda Leylâ’yı gördüm Derdini ağlarken yanan bir muma D) Susamış ruhumla mesafelere Hiçbir şey bağlamaz beni bir yere E) Mucize başlamıştı eşsiz ve çılgın Yıkanan kuşlar gibi enginlerde

102 başla-mış-tı : öğrenilen geçmiş zamanın hikayesi
DOĞRU SEÇENEK E) Mucize başlamıştı eşsiz ve çılgın Yıkanan kuşlar gibi enginlerde başla-mış-tı : öğrenilen geçmiş zamanın hikayesi

103 “Olmak” sözcüğü aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır?
A) Bu davranışınıza çok memnun olduk. B) Sabahın köründe Ankara’da olduk. C) O gün meclis fesholdu. D) Bakanlıkça dilekçemiz kabul oldu. E) Bütün isteklerim reddoldu.

104 DOĞRU SEÇENEK B) Sabahın köründe Ankara’da olduk. (Ankara’da kelimesi olduk fiilinin dolaylı tümlecidir.)

105 DENEME SINAVI (FİİLLER)

106 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ek-fiil kullanılmıştır?
Sigarayı geçenlerde bırakmış. Doğduğu köyünü özlüyor. Şimdi orada olsaydı. Belki, yapacak bir iş bulur. Sözünü her zaman tutar.

107 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bileşik zamanda çekimlenmiş bir fiil vardır?
Son günlerde rahatsızdı. Biliyorsun, bu akşam evde olmalısın. Kimi bekliyordunuz? Bizi beklemeden gitmiş. Ağaç yaşken eğilir.

108 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisi nesne-yüklem ilişkisi yönünden diğerlerinden farklıdır?
Bana telefonla da sorabilirdin. Sınava ben de girmiştim. Akşamki yağmur nihayet dindi. Onun şakalarına çok güleriz. Çocuklar sonunda bahçeden geldi.

109 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisi özne-yüklem ilişkisi yönünden diğerlerinden farklıdır?
Bu toprağı ancak kürekle atarsın. Eski arabalara büyük ilgi duyuyor. Gecikirsek bizi beklemeyiniz. Benim için böyle düşünmenize çok kırıldım. Okulu hiç bu kadar özlememiştim.

110 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem edilgen çatılıdır?
Çocuğu bir istasyonda indirdiler. Bu pastaların tadına çok alıştık. Satıcı, dükkanın önündeki iskemleye oturdu. Aklından da ne ince hesaplar yapıyorsun. Ev kiranız bankadaki hesabınıza yatırıldı.

111 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem geçişsizdir?
Tabloyu salondaki duvara asın. Gözleriyle etrafı uzun uzun süzdü. Her gün öğleye kadar uyuyorsun. Vitrindeki kitaplar okuyucusunu arıyor. Kaldırımdaki çocuklar otobüs bekliyorlardı.

112 7. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi bileşik yapılıdır?
İşini çarçabuk bitirivermişti. Kardeşiniz biraz önce çıktı. Yemekten sonra arkadaşıma gideceğim. Gün eksilmesin penceremden. Konuşması ayakta alkışlandı.

113 8. Aşağıdaki cümleleri hangisinde yüklem gereklilik kipindedir?
Okula zamanında varabilmek için evden erken çıkmalısın. Yaşlı adam küçük bir fidan dikmeye çalışıyordu. Ben İstanbul'u sizden iyi bilirim. Gümrük memuru arabaları yol kenarına çektirdi. Doğal güzelliklerle dolu bir sahil yolundan geçtik.

114 9. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi yapıca farklıdır?
Müzik ruhsal hastalıkların iyileşmesine yardım eder. Yaz tatili boyunca mektuplaştılar. Erken gitmezsen evdekiler fırça atabilir. Sürücü belgesini kolayca alabileceğini zannediyor. Sana sertçe davranmasının sebebini öğrenebildin mi?

115 10. Gereklilik kipi, aşağıdaki cümlelerin hangisinde farklı bir anlam bildirmiştir?
Ayağını yorganına göre uzatmalısın. Hızlı okuma tekniklerini artık öğrenmelisiniz. Ormanlara zararlı hayvanları sokmamalıyız. Onun yüzündeki şaşkınlığı görmeliydin. Yaptığın hatalardan bir ders almış olmalıydın.

116 11. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem olumsuzdur?
Masanın üstündeki kağıtları heyecanla karıştırdı. Aradığı notları bir türlü bulamadı. Öfkesini içinden atabildi. Televizyonda yeni bir film başladı. Bu çayı kardeşin demledi.

117 12. "-mış, -miş" eki almış sözcük, aşağıdaki cümlelerin hangisinde farklı bir görev üstlenmiştir?
Doğru söylediğimi yeni anlamış. Okumuşun hali başkadır, derler. Dün de işe geç kalmışsın. Babası yeni bir bilgisayar almış. Bebekken çok yaramazlık yapmışım.

118 13. "-mış, -miş" eki, aşağıdaki cümlelerin hangisine "başkasından duyulma anlamı" katmamıştır?
Bu evi yıllar önce yaptırmışlar. Bu elbise sana çok yakışmış. Kardeşini trafik kazasında kaybetmiş. Alışverişe sabah gitmişsin. Zilin sesini bile duymamış.

119 14. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi "geniş zamanın hikayesi" biçimindedir?
Arkadaşları tarafından çok sevilen biriydi. Mektubu sekreterine yazdırmış. Sana güvenseydi bize sormazdı. Yazınızı bir dergide görmüştüm. Sana eskiden beri güvenirmiş.

120 15. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde sıfat, ekeylem alarak yüklem olmuştur?
Yemek yemeye ne zaman gideceksiniz? Ne halden anlayan var, ne derdimi soran. Sokağımızın eski adı daha güzeldi. Horoz ölür, gözü çöplükte kalır. Bu yıl yakasız gömlekler moda oldu.

121 16. Unutma ki, şairleri haykırmayan bir millet sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.
Yukarıdaki cümlede kaç tane fiilimsi vardır? A) B) C) D) E) 5

122 17. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük fiilimsi değildir?
Atı alan Üsküdar'ı geçti. Seninki de çekilecek dert değil. Bilir bilmez konuşmasan olmaz mı? Görünmez kaza diye, buna derler. Şimdiye çoktan uyumuştur.

123 18. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir sıfat-fiil vardır?
O, gözüyle görmediğine inanmaz. Yalan söylemesi hiç de hoş değil. Sabahtan beri maç izliyor. Bu kadar çalışmakla ne kazanacaksın? Kendi düşünceni kendine sakla.

124 19. "Bu çalışmayı hazırlaması birkaç gününü almıştı
19. "Bu çalışmayı hazırlaması birkaç gününü almıştı." cümlesinde kaç tane isim-fiil vardır? A) B) C) D) E) 5

125 20. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde bir isim-fiil vardır?
Çiçekleri sehpanın üzerine koyarsan iyi olur. Yarınki gezimize sen de katılabilirsin. Bu gün oldukça tedirgin görünüyorsun. Kardeşler hasretle kucaklaştı Bencil davranışınız bizi çok üzüyor.

126 21. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin fiil kipinde anlam (zaman) kayması vardır?
Bu köprüyü yıllar önce yapmışlar. İki saatten beri yazmaya çalışıyorum. Kitabınızı dün akşam titizlikle inceledim. Boş zamanlarında evde oturmak istemez. Siparişleriniz ancak haftaya gelir.

127 22. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin eylem kipinde bir anlam kayması vardır?
Her gün iki kilometre koşuyor. Buraya kadar bir taksiyle geldim. Bu yolculuk beni bayağı etkiledi. Doktorlar, durumunun kötü olmadığını söylemiş. Gelecek hafta siz konuşacaksınız.

128 23. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin eylem kipinde bir anlam kayması yoktur?
Sizin geleceğinizi unutmuşum. Dergimiz çıkalı iki ay oluyor. İşine her gün erkenden gidiyor. Gözleri eskisi kadar iyi görmüyor. Magazin haberlerini izlemeye bayılıyor.

129 24. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ekeylem kullanılmıştır?
Az ışıkta okumak, göz sağlığınızı olumsuz etkiler. Kalem kılıçtan daha üstündür. Suya sabuna dokunmayan bir kişiliği var. Yaz ayının bunaltan havasını biliriz. Sen de tedirgin, kaygılı bir insan oldun.

130 25. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem gelecek zamanın şartıyla çekimlenmiştir?
Bunu da kırarsan sana bir daha oyuncak almayacağım. Gelseydin, sen de eğlenecektin. Güncel olayları sürekli izler. Beni dinlemeyeceksen konuşmamın ne anlamı var. Bundan sonra söz verse de yine inanmam.

131 CEVAP ANAHTARI (FİİLLER) 1-C C A D 5-E 6-C 7-A A B D B B B C 15-C 16-C E A B E 21-E A D B D