Basic Input/Output System

... konulu sunumlar: "Basic Input/Output System"— Sunum transkripti:

1 Basic Input/Output System
BIOS ve CMOS Basic Input/Output System Fon müziği

2 Genel Bakış Bu bölümde aşağıdakileri öğreneceksiniz
BIOS ve CMOS kavramları CMOS kurulum yazılımı ve sık kullanılan özellikleri Opsiyon ROM ve sürücü yazılımları POST ve BOOT işlemleri Güncelleme ve sorun giderme teknikleri Bu bölümde BIOS ve CMOS kavramları… CMOS kurulum yazılımı ve sık kullanılan özellikleri… Opsiyon ROM ve sürücü yazılımları POST ve BOOT işlemleri… Ve son olarak, güncelleme ve sorun giderme teknikleri konularını ele alacağız.

3 BIOS Nedir? Basic Input/Output System - Temel Girdi/Çıktı Sistemi
Anakart üzerindeki aygıtları birbirine tanıtır Yollar sadece fiziksel bağlantı sunar Donanımlar kendilerine gelen verileri anlamlandırmaya çalışır BIOS hangi donanımın nerde olduğunu “herkese” söyler CPU ve aygıt haberleşmesi ile ilgili yazılımlardan oluşur Bios, EEPROM yapıdadır Bilgisayar çalışmasa da yazılımlar silinmez EEPROM: Electrically Erasable Programmable ReadOnly Memory Sistemin açılmasından sonra aygıt haberleşme işlemlerini işletim sistemine devreder BIOS, İngilizce“Basic Input/Output System” yani “Temel Girdi/Çıktı Sistemi” kelimelerinin kısaltılmasıdır. Tüm kart ve bileşenlerin doğrudan ya da dolaylı olarak anakarta takıldığı bilgisayar sisteminde anakart üzerinde bulunan yollar sayesinde tüm bileşenler birbirleri ile haberleşebilecekleri fiziksel bağlantılara sahip olurlar. Ancak haberleşme için fiziksel bağlantı yeterli değildir. Bileşenlerin CPU ile veya kendi aralarında haberleşmeleri gerektiğinde gelen verilerin nasıl anlamlandırılacağı da önemli bir noktadır. BIOS bu noktada hangi donanımın nerde olduğunu diğer tüm aygıtlara söyler. BIOS aygıtların birbirleri ile konuşabilmesi için özel yazılımları barındırır. Diğer bir ifade ile de CPU ve aygıt haberleşmesi ile ilgili programlar BIOS’u oluşturur. BIOS’lar, EEPROM yapıdadır. Bu sayede her açılışta gerekli olan yazılımları bilgisayarı kapatsanız da depolamaktadır. EEPROM, “Electrically Erasable Programmable ReadOnly Memory” ifadesinin kısaltmasıdır. Bilgisayar açılıp, işletim sisteminin yüklenmesinden sonra ise haberleşme işlemleri işletim sistemine ve aygıt sürücülerine devredilir. Güncellendi

4 CMOS Nedir? BIOS ile ilgili değişken bilgileri depolar
Yazılımları depolamaz BIOS’daki programlar tarafından okunacak veri kısmını depolar CMOS ismi terim olarak “tümleyen” anlamındadır Mevcut gün ve zaman bilgisini saklar Sistemin saati gibi davranır BIOS’dan ayrı bir yongadır RAM yapıdadır Elektrik gücü kesilirse verileri kaybeder Bir pil ile sürekli enerji verilerek içerisindeki verileri kaybetmemesi sağlanır Günlük kullanımda, bilgisayarının “BIOS’una girme” veya “BIOS ayarlarını değiştirme” gibi kavramlar duyarsınız. Bilgisayarın sistem açılışı sırasında davranışlarını BIOS yazılımları ile belirli ölçüde yönetebilirsiniz. İşte BIOS yazılımı üzerinde yaptığınızı değişikliklerin ve BIOS ile ilgili diğer tüm değişken bilgilerin depolandığı alan CMOS yongasıdır. CMOS yazılımları değil, sadece BIOS’daki programlar tarafından okunacak veri kısmını depolar. CMOS ismi, terim olarak “tümleyen devre” olarak tercüme edilecek bir terimin kısaltmasıdır. İşlevi de bu isme benzer niteliktedir. CMOS üzerinde aynı zamanda mevcut gün ve zaman bilgisi de saklanır. Yani CMOS bir nevi sistemin saati gibi davranır. CMOS, BIOS’dan ayrı bir yongadır. İçerisindeki veriler sürekli değişebildiğinden RAM yapıda tasarlanmıştır. Bu yüzden de elektrik bağlantısını kaybettiğinde içerisindeki veriler silinir. Yani içerisindeki verileri kaybetmesi için sürekli olarak elektrik enerjisine ihtiyaç duyar. Bunun için anakart üzerinde bulunan pil ile sürekli beslenir.

5 CMOS Pili CMOS’a sürekli enerji sağlar Değiştirilebilir yapıdadır
Klasik saat pillerine benzer Enerji kesilirse CMOS varsayılan değerlere döner Bu noktada kısaca CMOS piline de değinelim. Bir önceki slaytta da belirtildiği gibi bu pil, CMOS’a sürekli enerji sağlar. CMOS bazı eski sistemlerde anakarta lehimli gelmiş olsa da, modern tüm sistemlerde değiştirilebilir yapıdadır. Klasik saat pillerine benzer. Bozulma ve pil değiştirme gibi enerjinin kesilmesi ile sonuçlanan durumlarda CMOS içindeki veriler BIOS yazılımı sayesinde varsayılan değerlere dönmektedir.

6 BIOS ve CMOS Karşılaştırması
Yazılımları depolar Verileri depolar Sistem kapanınca silinmez Pil ile desteklendiği sürece silinmez Özel “Flash” işlemi ile değiştirilebilir CMOS setup yazılımı ile değiştirilebilir Ortalama 64 KB boyuta sahiptir Ortalama 128 byte boyuta sahiptir Anakart üzerinde birbirlerini tamamlayan ayrı yongalardır Şimdi BIOS ve CMOS’un temel özelliklerini karşılaştırmalı olarak inceleyelim. BIOS yazılımları, CMOS ise verileri depolar BIOS ROM yapıdadır, yani sistem kapanınca içindekiler silinmez. CMOS ise RAM yapıdadır. İçindekiler pil ile desteklendiği sürece silinmez. BIOS yazılımları ancak özel bir “flash” işlemi ile değiştirilebilir. CMOS ise, özel bir setup yazılımı ile sistem açılışında basit bir şekilde özelleştirilebilir. BIOS, genellikle 64 KB boyuta sahiptir. CMOS ise 128 byte gibi çok küçük bir boyuta sahiptir. Hem BIOS, hem de CMOS anakart üzerinde birbirlerini tamamlayan ayrı yongalardır.

7 BIOS Servisleri Firmware / Bellenim Software / Yazılım
Flash ROM yongalarına kaydedilmiş programlar Donanımın nasıl çalışacağını belirler Software / Yazılım Silinebilir ortamlara kaydedilmiş programlar Donanımlardan gelen verileri işler BIOS içindeki her programa servis denir Öncelikle zaten bildiğimiz bir kavramı hatırlatalım. Firmware yani bellenim, flash ROM yongalarına kaydedilmiş programları ifade eder. Genellikle donanımın nasıl çalışacağını belirler Software yani yazılım ifadesi ise, silinebilir ortamlara kaydedilmiş programlar için kullanılır. Genellikle donanımdan gelen verileri işler. BIOS bir firmware olmakla beraber, içinde barındırdığı her yazılım, “servis” olarak adlandırılmaktadır.

8 CMOS Kurulum Yazılımı Her bilgisayar CMOS verisine erişmenizi ve yenilemenizi sağlayan program ile gelir Sistemin ilk açılışında BIOS bilgileri görünür BIOS Üreticileri: American Megatrends (AMI), Phoenix, Award İşlemci, bellek ve diğer bazı donanım bilgileri BIOS sürümü CMOS kurulum programına giriş tuşu bilgisi DEL, Esc, F1, F2, Ctrl+Alt+Esc vb. Açılış ekranında bilgiler yerine logo gelebilir Her bilgisayar, sistem ROM'una bütünleştirilmiş olan ve CMOS verisine erişmenizi ve yenilemenizi sağlayan program ile gelir. Daha önce bahsettiğimizi “BIOS’a girmek” veya “BIOS’u değiştirmek” kavramları aslında CMOS kurulum programının çalıştırılmasını ifade eder. Bilgisayarın ilk açılış ekranında BIOS’a ait bilgiler görünür. Bu ekranda genelde en üstte American Megatrends (AMI), Phoenix, Award gibi isimler görürsünüz. Bunlar en yaygın BIOS üreticilerinin isimleridir. Anakart üreticileri nadiren de olsa kendi BIOS'larını yazsalar da, genelde üçüncü şahıs BIOS üreticilerinden BIOS'larını satın alırlar. BIOS üretici bilgisinin altında başta işlemci ve bellek olmak üzere bazı donanım bilgileri gösterilir. Bu bilgilerin nitelik ve çeşitleri BIOS üreticisi ve anakart modeline göre farklılıklar gösterebilir. Ekranın alta kısmında ise genelde BIOS sürümü bilgisi ile, CMOS kurulum programına erişmek için basılması gereken tuş bileşeni bilgisi verilir. Örneğin bu ekranın en altında "Press DEL to Enter SETUP" yani "kuruluma girmek için DEL'e basınız" şeklinde yönlendiriliyorsunuz. Kurulum yazılımına girmek için kullanabilen tuş bileşenleri üreticilere göre değişik olmakla birlikte, alternatifler çok da fazla değildir. Bu konuda bir de hatırlatma yapmamız gerekir. Bazı anakartlarda açılış ekranında bu bilgiler yerine bir logo veya resim yer alabilir. Bu ekranda iken de kurulum yazılımına aynı tuşlarla girilebilir. Bu durum sadece siyah ekranda veriler yerine daha şık bir görüntü sunulması amacıyla yapılır.

9 CMOS Kurulum Yazılımı Genel Özellikler
BIOS üreticisine ve anakart modeline göre değişir Her anakartın kitapçığında CMOS ekranları tanıtılır İhtiyaç duymadığınız sürece dokunmayın Kritik olan ve olmayan ayarlar olabilir Deneme - yanılma ile ayarları öğrenmeye çalışmayın Mümkün olduğu kadar varsayılan ayarlara yakın çalışın CMOS kurulum yazılımlarının görüntüleri ve yetenekleri hem BIOS sürümüne, hem de anakart modeline göre farklılıklar sergiler. Ancak temel olarak benzeşen kısımlar da elbette vardır. Her anakartın kitapçığında CMOS ekranları tanıtılır. CMOS özelliklerini değiştirir veya incelerken mutlaka anakart kitapçığını yanınızda bulundurun. CMOS kurulum yazılımda yer alan bir çok ayar vardır. Açılış ekranında logonun görünüp görünmemesi gibi bazı “önemsiz” ayarları yapmanızda elbette bir sakınca yoktur. Ancak CPU çarpanı gibi kritik ayarları değiştirmek, bazı riskleri beraberinde getirebilir. Onun için bilmediğiniz ayarları “deneme - yanılma” ile öğrenmeye çalışmayın. CMOS’un varsayılan değerleri, özel bir durum olmadığı sürece genelde en stabil ayarları içerir. Onun için mümkün olduğu kadar varsayılan ayarlarda, veya varsayılan ayarlara yakın değerlerde çalışmaya özen gösterin.

10 CMOS Kurulum Yazılımı Ana Ekranı
Burada 3 farklı CMOS kurulum yazılımının ana ekranlarını görmektesiniz. Daha eski kabul edilebilecek CMOS ana ekranlarında bizi bir menü sayfası karşılar. Daha güncel versiyonlarda ise menüler üst kısma sıralanmış durumda olur ve ekranda ilk menünün içeriği görünüyor durumdadır.

11 Sık Kullanılan CMOS Ayarları
Tarih saat bilgisi değiştirme Disk, optik ve disket sürücü tanımlamaları Hata durumu davranışları Boot (başlangıç) aygıt kontrol sıralaması Yerleşik bileşenlerle ilgili ayarlar Hardware monitör (Voltaj, sıcaklık ve fan algılayıcıları) Güç yönetimi Overclock seçenekleri Varsayılan değerlere dönme Güvenlik seçenekleri Bu eğitim kapsamında olası tüm BIOS alternatiflerini ve tüm ayarları ele almamız doğal olarak mümkün değildir. Bunun için bazı sık kullanılan CMOS ayarlarına göz atacağız. Tarih saat bilgisi değiştirme… Disk, optik ve disket sürücü tanımlamaları… Hata durumu davranışları… Boot (başlangıç) aygıt kontrol sıralaması… Yerleşik yani onboard bileşenlerle ilgili ayarlar… Hardware monitör, yani voltaj, sıcaklık ve fan algılayıcıları… Güç yönetimi… Overclock seçenekleri… Varsayılan değerlere dönme Ve güvenlik seçenekleri en sık kullanılan ayarlar olarak sayılabilir.

12 Standart CMOS Özellikleri
“Standart CMOS Features” yani standart CMOS özellikleri, daha güncel BIOS’larda “Main” ana ekran menüsü altında yer alır. Bu ekranda saat ve tarih bilgisini değiştirme ile sabit, optik ve disket sürücü tanımlamaları standart olarak yer alır. Bu kısma, daha çok yeni bir sabit disk veya optik sürücü taktığınız zaman, doğru şekilde kurulup kurulmadığını anlamak için gelebilirsiniz. Günlük kullanımda, sabit diski veya optik sürüyücü “BIOS’un görmesi” olarak ifade edilen işlem, aygıtın burada doğru şekilde tanımlanmış olmasıdır. Disket sürücüler ise otomatik olarak algılanmazlar. Bu kısmından disket sürücü varmış gibi tanımlama yaparsanız, büyük ihtimalle işletim sisteminiz de bir disket varmış davranmaya çalışacaktır. Hatta “Bilgisayarım” ekranında fiilen olmadığı halde bir disket sürücü görebilirsiniz. Bazı yazılımlarda diğer menüler altına taşınan hata durumu davranışlarını da seçebilirsiniz. Örneğin ihtiyacınıza göre klavyenin takılı olup olmamasına göre açılış işlemi sırasında hata vermesini veya devam etmesini seçebilirsiniz.

13 Boot (Başlangıç) Aygıt Kontrol Sıralaması
Bilgisayarın Boot işlemi sırasında sırasıyla hangi aygıtlardan başlatma yapmayı deneyeceğini ihtiyacınıza göre değiştirebilirsiniz. Bu ayar eski sürüm BIOS’larda “Advanced Features” yani “Gelişmiş Özellikler” sekmesi altında iken, kullanım sıklığı sebebiyle yeni sürümlerde üst menüde tek başına yer alır. Buradan BIOS’un görevi devredeceği işletim sistemini önce optik sürücülerde mi, sabit disklerde mi, yoksa başka bir aygıtta mı arayacağını seçebilirsiniz. Bu seçeneği en olası kullanma durumunuz, işletim sisteminizi kurarken sabit diskten önce optik sürücüyü kontrol etmesi ihtiyacı olacaktır. Modern bir çok anakartta, geçici boot sıralaması değişiklikleri için artık CMOS yazılımına girmeniz gerekmemektedir. İlk açılış ekranında örneğin Del tuşuna basarak BIOS yazılımına girdiğiniz aşamada, F8 veya başka bir tuşa “QuickBoot” yani hızlı başlangıç seçeneği eklenmiştir. Açılış sırasında F8’e bastığınızda ekranda olası tüm başlatılabilir teknik ifadesiyle “Bootable” aygıtlar listelenir. Böylece istediğiniz aygıtı seçer ve bu işlem için CMOS kurulup yazılımına girmeniz gerekmez. Başlangıç sırasında sistem bilgileri yerine bir logonun görünüp görünmemesi seçeneği de, yine bu ekranlarda yer almaktadır.

14 Yerleşik Bileşenler Anakartın üzerinde gelen yerleşik aygıtlarla ilgili ayarlar, “Advanced Chipset Features”, yani gelişmiş chipset özellikleri kısmından ayarlanır. Buradan ihtiyacınıza göre bazı aygıtları devre dışı bırakabilir veya bazı özelliklerini değiştirebilirsiniz.

15 Hardware Monitör CMOS kurulum yazılımında en çok kullanabileceğiniz yerlerden birisi de “Hardware Monitör” ekranıdır. Bu ekranda, donanımlarınızın, özellikle CPU, RAM ve FAN’larınızın voltaj, sıcaklık ve fan dönüş hızlarını görebilirsiniz. Buradaki değerlerin anakartınızın üzerindeki algılayıcı sensorlardan geldiğini unutmayınız. Windows ortamında hem anakart üzerindeki algılayıcılardan, hem de donanımların yerleşik algılayıcılarından veri toplayan yazılımlar vardır. Ancak windows ortamına ulaşamadığınız durumlarda aygıtların normal sınırlar içerisinde olup olmadığını anlayabilmeniz için en önemli başvurunuz bu ekrandır.

16 Güç Yönetimi “Power Managment” yani güç yönetimi ekranı, aslında diğer bahsettiğimiz ekranlara nispeten daha az kullanacağınız bir ekrandır. Bu kısımda adından da anlaşılabileceği gibi çeşitli güç kontrol ve tasarruf ayarları bulunmaktadır. ATX standardı ile gelen Soft Power uygulamasının bir kullanım alanı da bilgisayarı açma kapama butonu dışında bir kaynaktan açabilme olduğunu hatırlayın. İşte bu menüden, örneğin klavyedeki bir tuşa basıldığında sistemin başlaması ile ilgili ayarı yapabilirsiniz. Ayrıca işlemciye göre değişen özel güç yönetim seçeneklerinin devreye alınması veya devre dışı bırakılması işlemleri de buradan yapılır.

17 Overclock Ayarları Eğer overclock yapmayacaksanız; yani CPU veya RAM’lerinizi normal hızlarının üzerinde çalıştırmaya çalışmıyorsanız bu ayarlara dokunmanız gerekmez. Overclock işlemlerinin popülerliğinin artması ile birlikte, bu tarz ekranların sayısı ve işlevselliği giderek artmaktadır. Bu ekranlardan donanımların çalışma frekansları, voltaj değerleri, bunlarla ilgili alt ve üst limitler gibi ileri düzey seçenekler yer almaktadır. Eğer uzman bir kullanıcı değilseniz, buradaki tüm ayarları “Auto” durumunda kullanınız. Ayrıca eskiden güç yönetimi bölümünde yer alan bazı ayarların da, bu ekranlara taşındığınız görebilirsiniz.

18 Varsayılan Ayarlara Dönme ve Kapatma
CMOS kurulum yazılımında yaptığınız değişikleri çıkarken kaydetmeniz veya iptal etmeniz gerekir. Eski tip BIOS’larda bu işlev genelde ana menüde iken, yeni BIOS’larda üst menüde bu işlevleri gruplayan bir “Exit” seçeneği vardır. Kaydetme veya kaydetmeden çıkma işleminin yanı sıra burada “Load Defaults” veya benzeri bir ifade ile CMOS ayalarını varsayılan haline getirme seçeneği yer alır. CMOS yazılımı içinde bir çok değişiklik yapabilir, bunların bazıları sorunlara yol açabilir veya sorun yaşamadan da tekrar bu ayarları normale çevirmek isteyebilirsiniz. İşte böyle bir durumda yapacağınız en sağlıklı müdahale bu seçeneği gelerek CMOS değerlerini “sıfırlamanız” olacaktır.

19 Güvenlik Seçenekleri CMOS kurulum yazılımı içerisinden, iki ayrı tip şifre belirleyebilirsiniz. Bunlardan birincisi bilgisayarın açılış şifresidir. “User Password” olarak da tanımlanan bu şifre, bazı eski BIOS’larda bulunmayabilir. “Supervisor” veya “Admin” şifresi olarak etiketlenebilen şifre ise, CMOS ayarlarına erişim durumunda kullanılır. Bu basit olarak bilgisiz kişilerin kritik ayarları değiştirmesini engeller. Ancak bu şifreler çoğunlukla ve doğal olarak CMOS üzerinde saklanmaktadır. Dolayısıyla basit bir pil çıkartma müdahalesi ile bu şifrelerin kaldırılabileceğini unutmayınız.

20 BIOS Konumları Donanımlar CPU ile konuşabilmek için programa ihtiyaç duyar Bu programlar 3 ayrı yerde bulunabilir: Klasik BIOS: Anakart üzerindeki ROM içinde BYOB / Opsiyon ROM: Genişleme kartı üzerindeki ROM içinde Sürücü yazılımı ile işletim sistemi içinde Buraya kadar anlattığımızdan da anlayabileceğiniz gibi, her donanım CPU ile konuşabilmek için programa ihtiyaç duyar. Bu programlar aslında 3 ayrı yerde bulunabilir. İlk olarak şu ana kadar gördüğümüz kısım olan BIOS, yani anakart üzerinde yer alan ROM içinde olabilir. Bunun dışında opsiyon ROM, yani genişleme kartı üzerindeki ROM içinde veya sürücü yazılımı olarak işletim sistemi içinde de bulunabilirler. Şimdi opsiyon ROM ve aygıt sürücü yazılımlarını ele alalım.

21 Opsiyon ROM / BYOB BIOS her donanımı tanıyamaz
Genişleme kartının üzerinde gömülü ROM yongası Video kartları SCSI kartları RAID kartları BYOB (Bring your own BIOS) Çoğu sistem açılışında ekrana bilgi verir Daha esnek olan sürücü yazılımları ile yer değiştirmektedir Güncel olarak daha çok aygıtın iç ihtiyaçlarından kullanılır BIOS, her donanımı tanıyamaz. Yani bilgisayar üreticileri, ürünlerin piyasaya sunulmasından sonra çıkabilecek donanımları tahmin edemezler. Bu sorunu aşmak için opsiyon ROM denilen sistem geliştirilmiştir. Burada anakart üzerine takılan adaptör kartlarının kendi BIOS’ları vardır. Bu durum daha çok ekran kartı, SCSI veya RAID kartı gibi kartlarda görülür. Orijinal tanımı BYOB, yani “Bring your own BIOS”’dur. Bu BIOS’ların çoğu bilgisayarın açılış işlemi sırasında ekrana kendileri ile ilgili bilgi verirler. Çoğu yeni donanım temel işlevleri dışında CPU ile haberleşmek için işletim sistemi üzerinden çalışan sürücü yazılımlarını kullanmaktadır. Opsiyon ROM kullanımı yerini daha esnek olan sürücü yazılımlarına bırakmaktadır. Üzerinde halen BIOS bulunduran çoğu aygıt ise, bu BIOS’u sadece kendi iç ihtiyaçları ve CPU ile bazı temel haberleşme işlemlerinde kullanır. Aygıtın tüm işlevselliği ile haberleşmesi yine aygıt sürücüleri ile sağlanmaktadır.

22 Aygıt Sürücüleri (Device Drivers)
İşletim sisteminin belirli bir aygıtla iletişim kurması için gerekli BIOS komutlarını içerir Sistem açılırken RAM’e yüklenerek kullanılır Bir çok standart sürücü Windows içerisinde yerleşiktir Aygıtın çalışıyor olması, tüm fonksiyonlarını kullanabilme anlamına gelmeyebilir Sürücü yazılımları donanımların tam işlevsellikte çalışmasını sağlar Bir aygıt sürücüsü, o aygıtı desteklemek amacıyla yazılan ve CPU ile iletişim kurması için gerekli tüm komutları barındıran, PC'nin sabit diskinde depolanan bir dosyadır. Yani o aygıtın BIOS komutlarını içerir. İşletim sistemleri, sistemin açılış işlemi öncesinde, kayıtlı donanım listesine bakar ve ilgili dosyaları RAM'e yükleyerek kullanıma hazır hale getirir. İşletim sistemi, bir çok aygıt için standart sürücüleri yerleşik olarak sunar. Ancak bir aygıtın çalışması, tüm fonksiyonları ile kullanabildiği anlamına gelmeyebilir. Sürücü yazılımları donanımların tam işlevsellikte çalışmasını sağlarlar. Örneğin bir ekran kartının aygıt sürücüsünü yüklemeden de görüntü alabilirsiniz. Oyun oynamak gibi fonksiyonlarda ise, aygıt sürücüsünü yüklemeniz gerekecektir.

23 POST: Power-On Self Test
Bilgisayar açıldığında ilk başlatılan aygıt CPU’dur Öncelikle “power good” denen kablo, CPU’ya düzgün voltaj gelip gelmediğini anlamak için okunur Daha sonra BIOS üzerindeki bir yazılım olan POST süreci başlar POST, her açılış veya reset durumunda sistemi hatalara karşı kontrol eden bir yazılım sürecidir Bütün aygıtlara "Kendinizi kontrol edin!" komutunu gönderir Hata durumlarında bilgi verir “Beep” sesleri Yazılı hata mesajlar Bilgisayar açıldığında ilk başlatılan aygıt doğal olarak CPU’dur. Öncelikle “power good” denen kablo, CPU’ya düzgün voltaj gelip gelmediğini anlamak için okunur. Daha sonra BIOS üzerindeki bir yazılım olan POST süreci başlar. POST, her açılış veya reset durumunda sistemi hatalara karşı kontrol eden bir yazılım sürecidir. POST, bütün aygıtlara "Kendinizi kontrol edin!" komutunu gönderir. Aygıtlardan aldığı cevaplarda, sistemin düzgün çalışmadığına karar veren POST süreci, bunu kullanıcıya 2 şekilde bildirir; bip sesleri ve yazılı hata mesajları

24 POST Mesajları ve Hataları
Bip sesleri kullanımı azalmıştır Özel bip seslerinin anlamı için anakart kitapçığına bakılmalıdır 1 ve 2 kısa bip: her şey yolunda… 1 uzun, 3 kısa bip: ekran kartı yoksa yada sorunlu ise… Sürekli bir bip serisi: RAM yoksa yada sorunlu ise… Ekran kartına görüntü verilebildikten sonra hatalarla ilgili ekrana mesaj yazılır Yazılı mesajlar daha kullanışlıdır Bip seslerinin kullanımı, eskiye göre oldukça azalmıştır Özel bip seslerinin anlamı için anakart kitapçığına bakılmalıdır. Ancak sık kullanılan ve halen geçerli olan bazı uygulamalar vardır. POST süreci, öncelikle bilgisayar en temel parçalarını test eder. Ekran kartı da buna dahildir. Ekran testi geçildikten sonra, herhangi bir POST hatası ekranda yazılı hata olarak çıkacaktır. Eğer yazılı hata alıyorsanız, sorun genelde kendini ifade etmektedir. Dolayısıyla da yazılı hatalar bip kodlarından çok daha kullanışlıdır.

25 POST Kartları Genellikle PCI genişleme yuvasına takılır
Üzerindeki LED’ler ile bilgi sağlar POST adımlarını gösterir ve problem oluşturabilecek donanımları rapor eder Bilgisayarınızı düzeltmez, sadece hata için nereye bakmanız gerektiğini söyler Bazı anakartlarda dahili olarak bulunur POST kartları sisteminizdeki bir genişleme yuvasına yerleşen basit kartlardır. Kartın üzerindeki LED okuması, POST’un o sırada hangi aygıtı sınadığını gösterir. POST işlemleri ile ilgili mesajların PCI veri yoluna basılıyor olması sayesinde bu verilere ulaşır. POST kartları, bilgisayarınızı düzeltmez. Sadece hata için nereye bakmanız gerektiğini söylerler. Günümüzde bazı anakartlarda dahili olarak bulunmaya başlamıştır.

26 BOOT (Önyükleme) İşlemleri
POST programının sonuna eklenmiş süreçtir Amacı işletim sistemini bulmaktır CMOS’da belirtilen sıra üzerinden aygıtları kontrol eder Önyükleme sektörü (boot sector) içeren bir aygıt bulduğunda tamamlanır ve kontrolü bulduğu sektöre devreder Bir çok aygıt üzerinden önyükleme yapılabilir Sabit diskler Optik diskler Floppy disketleri USB bellekler Network sunucuları POST süreci bittikten sonra, bilgisayarın sabit sürücüdeki programları bulması ve işletim sistemini başlatması için bir yol gerekir. Önyükleyici POST programının sonuna eklenmiş bir süreçtir ve amacı işletim sistemini bulmaktır. Önyükleyici, işletim sistemini nerede bulacağını anlatan CMOS bilgisini okur ve belirtilen sıra üzerinden kontrol yapmaya başlar. Eğer önyükleyici bir önyükleme sektörünün yerini bulursa, işletim sistemine kontrolü devreder ve kendini bellekten çıkarır. Sabit diskler, optik diskler, floppy disketleri, USB bellekler ve hatta network sunucuları gibi bir çok aygıt üzerinden önyükleme yapılabilir.

27 BIOS Flash Gereksinimi
Üreticinin bir hata tespit ederek yeni BIOS sürümü çıkarması Anakart ile uyumlu bir donanımı kullanmaya yönelik yeni BIOS sürümü çıkması BIOS’un virüs vb bir dış etken ile silinmesi veya bozulması Anakart modelinizi öğrenin Mevcut BIOS sürümünüzü öğrenin Windows sistem bilgisi Bilgisayarın ilk açılış ekranı BIOS flash, yani güncelleme işlemine ihtiyaç duyacağınız durumlar kısıtlıdır. Üreticinin bir hata tespit ederek yeni BIOS sürümü çıkarması… Anakart ile uyumlu bir donanımı kullanmaya yönelik yeni BIOS sürümü çıkması… Veya BIOS’un virüs vb. bir dış etken ile silinmesi veya bozulması durumlarında, BIOS flash işlemine gerek duyabilirsiniz. Bu işlem için öncelikle anakart modelinizi ve mevcut BIOS sürümünüzü öğrenmeniz gerekir. Bu bilgileri, windows sistem bilgisi ekranından öğrenebileceğinizi gibi, bilgisayarın ilk açılışındaki ekranda görülebiliyor olması da muhtemeldir.

28 Demo: BIOS Sürümünü Öğrenmek 1

29 Demo: BIOS Sürümünü Öğrenmek 2

30 BIOS Flash Risklerini Azaltmak
İşlemi sadece gerekli ise yapın Eski BIOS’un yedeğini alın BIOS flash programların yedekleme özelliği vardır Doğru BIOS flash programını kullandığınızdan emin olun Üreticinin sağladığı komutlara uyun BIOS flash işlemi sırasında bilgisayara müdahale etmeyin ve yeniden başlatmaya çalışmayın Elektrik kesilmesi ihtimaline karşı varsa UPS cihazınızı devreye alın BIOS flash işlemi riskli bir operasyondur ve öncesinde bu riskleri azaltmak için dikkat etmeniz gereken noktalar vardır. Öncelikle bu işlemi kesin olarak gerekmedikçe yapmayın. Mutlaka eski BIOS eski BIOS’un yedeğini alın. Bu işlem üreticilerin sağlamış olduğu programlarda bulunmaktadır. BIOS flash işleminde, yalnızca üreticinin sağladığı yazılım kullanılmalı ve belirtilen komutlara uyulmalıdır. BIOS yazılırken, bu yönde herhangi bir mesaj almadan kesinlikle bilgisayarı yeniden başlatmayın. Bu bilgisayarın bir daha açılmamasına neden olabilir. Elektrik kesilmesi ihtimaline karşı varsa mutlaka UPS’inizi devreye alın.

31 BIOS Flash İşlemi Anakart üreticisinin web sitesinden gerekli dosyaları edinin Yeni BIOS için yükleme dosyasını indirin BIOS flash programını indirin Eski bir sisteminiz varsa işletim sistemi üzerinden flash işlemi yapamazsınız; işlemleri DOS altından yapmalısınız Tüm açık uygulamaları kapatın Flash programını açarak BIOS yazım işlemi için ilgili komutları takip edin İstendiğinde bilgisayarı yeniden başlatın Öncelikle anakart üreticisinin web sitesinden gerekli dosyaları indirin. Bu dosyalar yeni BIOS için yükleme dosyası ile, bu dosyayı yüklemede kullanacağınız flash yazılımıdır. Eski bir sistem üzerinde çalışıyorsanız, işletim sistemi üzerinden BIOS flash işlemini sağlayan bir yazılıma sahip olmayabilirsiniz. Bu durumda bu dosyaları bir disket yada CD içerisine atarak işletim sistemi açılmadan komut ekranından güncelleme işlemini yapmanız gerekecektir. İşlem öncesinde tüm açık uygulamaları kapatın. Flash programını açarak BIOS yazım işlemi için ilgili komutları takip edin. İstendiğinde bilgisayarı yeniden başlatın.

32 Demo: BIOS Flash

33 Hatalı Flash İşleminin Kurtarılması
Son çalışan BIOS yedeğinin yeniden yüklenmesi Varsa anakart üzerindeki kurtarma mekanizmasızını çalıştırın Dual BIOS bulunan anakartlar vardır Bazıları yazılım, bazıları da bir jumper veya anahtar ile yedek entegreden geri yükleme yapar BIOS yongasını çıkartarak eşdeğer sağlam olanı ile değiştirin İleri düzey kurtarma seçenekleri için teknik servise gidin Hatalı bir flash işlemi yapıldığının anlaşılması durumunda yapılması gereken ilk işlem, çalıştığı bilinen bir BIOS yedeğinin geri yüklenmesini denemektir. Üretici web sitesinden bulduğunuz ve doğru sürüm olduğuna inandığınız farklı bir sürümü yüklemeyi de deneyebilirsiniz. Eğer tekrar yükleme yapamazsanız, anakart üzerinde bir kurtarma mekanizmasının olup olmadığına bakın. Bazı anakartlar dual, yani birden fazla BIOS yongası bulundurabilirler. Bu yedek yongadan yükleme için BOOT ekranında bir tuş ile yazılımsal komut gerekebileceği gibi, bazı anakartlarda, PCB üzerinde bir jumper veya anahtar da bulunabilir. Eğer yedek yonga yok veya sistem hiç açılmayacak duruma gelmiş ise, BIOS yongasının eşdeğerini bulmayı deneyin. Bir çok anakartın üzerindeki BIOS yongası, yatağından çıkartılabilir özelliktedir. Sağlam bir BIOS entegresi bulabiliyorsanız, bu entegreleri değiştirin. Eğer tüm bu anlatılanlar işe yaramıyorsa, daha ileri düzey müdahaleler için yetkili teknik servise başvurun.

34 ICP: In Circuit Programming
Basit yöntemlerle BIOS’un geri yüklenemediği durumlar olabilir Sorunlu BIOS’un PCB üzerine lehimli olması Sökülebilir olsa dahi dışarıda uygun programlama cihazının olmaması ICP devre üzerinde programlama metodudur Sistem kapalı iken, SPI Bus üzerinden hafıza elemanlarını programlayabilen aygıtlar vardır Az önce bahsettiğimiz gibi bazen basit yöntemlerle sorun bir BIOS’un geri yüklenemediği durumlar olabilir. Bu durumların başında bazı anakartlarda BIOS’un PCB üzerine lehimli olması gelir. Ayrıca bazı BIOS’lar sökülebilir olsa dahi, yeniden programlamaya yönelik uygun bir cihazının bulunamayabilir. Bu durumda yardımımıza ICP, yani devre üzerinde programlama metodu koşacaktır. Sistem kapalı iken, SPI Bus üzerinden hafıza elemanlarını programlayabilen bazı aygıtlar vardır. Tabii ki genellikle teknik servis ortamlarında bulunurlar. Bu aygıtlarla uygun yazılım tekrar yüklenebilmektedir.

35 CMOS Kaynaklı Problemler
Açılışta alınan bazı hata mesajları CMOS Configuration mismatch / CMOS yapılandırma uyumsuzluğu CMOS date time not set / CMOS tarih ve zamanı ayarlı değil No boot device available / Kullanılabilir boot aygıtı mevcut değil CMOS battery state low / CMOS pili zayıf Bilgisayarın tarihin her açılışta 1 Ocak tarihine dönmesi Arada Windows’un başlatılamaması Arada yanlış aygıtlardan önyükleme denemeleri Bilgisayarınızın sistem açılışı sırasında verdiği bazı hatalar size CMOS’da bir problem olduğunu işaret eder. CMOS Configuration mismatch, yani CMOS yapılandırma uyumsuzluğu… CMOS date time not set, yani CMOS tarih ve zamanı ayarlı değil… No boot device available, yani kullanılabilir boot aygıtı mevcut değil… CMOS battery state low, yani CMOS pili zayıf gibi hatalar örnek olarak verilebilir. Bunun dışında açılış sırasında hata mesajı vermese dahi CMOS problemlerine işaret eden sorunlar olabilir. En önemli bulgu bilgisayarın tarihinin her açılışta 1 Ocak tarihine dönmesidir. Bunun dışında arada düzensiz olarak Windows’un başlatılamaması veya yanlış aygıtlardan boot etme denemeleri de CMOS hatalarına işaret edebilir.

36 Olası CMOS Hata Nedenleri
Hataların hepsinin temel nedeni CMOS verisini kaybolmasıdır Diğer işleri yaparken pilin sallanması Anakart üzerinde kir/toz birikmesi Elektrik dalgalanmaları Güç kaynağı problemleri Yonganın bozulması Olası CMOS hatalarının temelinde CMOS verisinin, yani ayarların kaybolması yatar. CMOS ayarlarının kaybolmasına neden olabilecek faktörler olarak; Diğer işleri yaparken anakart üzerindeki pilin sallanması… Anakart üzerinde aşırı kir ve toz birikmesi… Elektrik dalgalanmaları…. Güç kaynağı problemleri…. Veya yonganın bozulması sayılabilir.

37 CMOS Hatalarını Çözmek
CMOS pilinin sabit durduğundan emin olun Varsa anakart üzerinde biriken kir ve tozları temizleyin Şebeke geriliminizi kontrol edin Güç kaynağının sağlıklı enerji verdiğinden emin olun CMOS pilini yeni bir pil ile değiştirin Yonganın bozulmuş olduğunu düşünüyorsanız anakartı yetkili teknik servisine gönderin CMOS hataları ile karşılaştığınızda öncelikle CMOS pilinin sabit durduğundan ve bir temassızlık olmadığından emin olun. Varsa anakart üzerinde biriken kir ve tozları temizleyin Şebeke geriliminizi kontrol edin ve güç kaynağının sağlıklı enerji verdiğinden emin olun. Sorunlarınızı çözecek en olası müdahale CMOS pilini yeni bir pil ile değiştirilmesidir. Bitmiş bir pil ile muhtemel tüm sorunları yaşarsınız. Tüm bunları denemenize rağmen sorununuz devam ediyor ve yonganın bozulmuş olduğunu düşünüyorsanız, artık anakartı yetkili teknik servisine göndermeniz gerekmektedir.

38 CMOS Ayarlarını Silmek
CMOS’u silmek, fabrika ayarlarına geri dönmeyi sağlar CMOS ve kullanıcı şifrelerini siler İki alternatif vardır CMOS jumper’ını silme konumuna getirmek CMOS pili çıkartmak CMOS jumper’ı silme konumunda bırakılmamalıdır CMOS’ ayarlarını silmek de, olası sorunlarınızı çözmek için bir yol olabilir. Çünkü bu işlem, CMOS’un fabrika ayarlarına geri dönmesini sağlayacaktır. Ayrıca CMOS ve kullanıcı şifrelerinin de silineceğini unutmayınız. CMOS ayarlarını 2 şekilde silebilirsiniz. Anakart üzerinde yer alan CMOS jumper’ını silme için gereken konuma getirilir ve bir süre beklenir. Bu jumper’ın yeri ve silme konumu hakkındaki bilgiyi anakart kitapçığında bulabilirsiniz. Diğer alternatifiniz ise, CMOS pilinin çıkarılıp, bir süre beklendikten sonra tekrar takılmasıdır. Burada bir önemli nokta da, CMOS jumper’ını silme konumuna getirdikten sonra, tekrar eski konumuna çevirmenizdir. Silme konumunda unutup sistemi açarsanız problem yaşayabilirsiniz.

39 Seslendirme Metinleri
Bölüm Sonu Göstermiş olduğunuz ilgiden dolayı teşekkür ederiz… Niyazi Saral Genel Koordinatör Eğitim İçerikleri Erman Üret Seslendirme Eğitim Videoları Hüseyin Yiğit Görsel Tasarım Seslendirme Metinleri Video Montaj Gülnaz Kocatepe Fatma Yılmaz Yiğit Ses Montaj Betül Bayrakdar Slayt Senkronizasyon Kontrol Fon müziği