Deniz ÖZYAKIŞIR M. Gökhan ÖZDEMİR

... konulu sunumlar: "Deniz ÖZYAKIŞIR M. Gökhan ÖZDEMİR"— Sunum transkripti:

1 Deniz ÖZYAKIŞIR M. Gökhan ÖZDEMİR
ORTADOĞU TOPLUMLARINA İSLAM EKONOMİK ENDEKSİ BAĞLAMINDA ELEŞTİREL BİR ANALİZ Deniz ÖZYAKIŞIR M. Gökhan ÖZDEMİR Yrd. Doç. Dr. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, e-posta: Arş. Gör. Kırıkkale Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, e-posta:

2 GİRİŞ Ortadoğu toplumları genelde tarihsel, geleneksel, kültürel ve ekonomik olarak İslami değerler üzerine kurulmuş toplumlardır. Bununla birlikte, İslam’ın Kur’an ve sünnette ifadesini bulan temel, genel ve doğru ilkeleriyle Ortadoğu toplumlarının yaşadığı değerlerin birbirlerinden farklı olup olmadığı, Ortadoğu toplumlarının içine düşmüş olduğu durumdan daha iyi anlaşılmaktadır. Bu perspektif ışığında, Amerika’da Georgetown Üniversitesinde çalışan iki Müslüman akademisyenin yapmış olduğu “How Islamic are Islamic Countries?” başlıklı çalışmanın Islamicity ve Ekonomik Index verileri kullanılarak Müslüman Ortadoğu toplumlarının Kur’an ve sünnet eksenli İslami değerler (Islamic Values) açılarından ne durumda olup olmadıklarını gözlemlenmiştir. Bu çalışma, Müslüman Ortadoğu toplumlarının ileriye dönük sosyo- ekonomik ve politik çöküntüden kurtulabilmesi ve dünyaya örnek bir model potansiyellerini açığa çıkarabilmesi amaç ve temennisiyle yukarıdaki analiz kapsamında ele alınmıştır.

3 İslam Ekonomik Endeksi ve Ülkeler Konumu: Neden İncelenmeli?
Islamicity endeksinde kullanılan; ekonomik fırsat ve özgürlükler, mülkiyet hakları, istihdam yaratma, eğitim eşitliği, yoksulluk, yardım ve temel insan ihtiyaçları, ekonomik eşitlik, vergilendirme ve sosyal refah, yönetim, rüşvet, destekleyici finansal sistem gibi kriterler endekse konu alt başlıklar olmak üzere, Türkiye ve Ortadoğu ülkeleri ekseninde etraflıca incelenecektir. İslami değerlerin pratikteki yaşam havzası konumundaki Ortadoğu halklarının kadim tarihsel geçmişine rağmen mevcut krizler kapsamındaki durumları eleştirel gözle akıl yürütmenin gerekliliğini de tetiklemiştir.

4 Araştırmanın Kurulu olduğu İlkeler
Kur’an ve onun peygamber Muhammed vasıtasıyla yaşam, söylev ve pratiğine dökülmesi olan sünneti, ana eksene yerleştirilerek; bu öğretiler sacayağında, Müslüman toplumlara referans sağlayan iki yol haritasının İslam değerlerinin yaşam bulduğu toplumlarda ne derece geçerli olup olmadıkları Rehman ve Askari’nin (2010) çalışmasının birincil kısmını oluşturmuştur. İkincil olarak ise çalışmanın sahiplerince, “İslami ve İslami olmayan ülkeler“ ayrımına gidecek bir endeks geliştirilerek “İslamilik” kavramı ölçülmüştür. Bu bağlamda 208 ülkenin analizi tabi tutulmasıyla, İslam ilkelerinin dört alt indise ilişkin olarak ne kadar İslami ilkelere uyduğu ekonomik, yasal ve yönetimsel, insani ve politik haklar ve uluslararası ilişkiler bazında incelenmiştir.

5 Din ve Dinin Ekonomik Etkileri Üzerine…
Hiç şüphesizdir ki, başta akademik camia açısından olmak üzere, dinin ekonomik, finansal, yasal ve politik gelişim açısından ülkeleri nasıl etkilediği oldukça düşündürücü ve giderek artan bir ilgi konusudur. Din olgusunu (Iannaccone, 1998) şu şekilde ifade etmiştir. Ona göre “Din” öyle bir güce sahiptir ki ekonomideki dinin rolü oldukça önemli derecede dikkate alınmasını gerektirir. Çünkü din, ekonomik performanstaki başarılı açıklamaların pusulasının politik, yasal ve sosyal güçler gibi ekonomik değişkenlerinin ötesinde bir açıklayıcısıdır.

6 Din ve Ekonomi: Bağımlı/Bağımsız Değişken?
Ekonomi bilimi alanında çalışan iktisatçılar, daha ziyade din ve ekonomik davranış arasında bir bağlantının varlığı ya da yokluğunun ilişkilendirilmesi üzerine girişimde bulunmaktadırlar. Genel olarak dinin ekonomik, sosyal, politik ve yasa koyma ile ilgili kararları, akademik çalışmaları etkilediği kabul görse de, bu görüşe iki zıt düşünce okulundan da bahsedilebilir. Din etkisinin ve ekonomik kalkınma üzerindeki gelişimi tartışmalarının kalbinde din olgusunun bağımlı mı yoksa bağımsız değişken olarak denkleme tabi tutulacağı olgusu yatmaktadır

7 Ülkelerin İddiası bağlamında ne kadar İslami ilkeler söz konusu
Ülkelerin İddiası bağlamında ne kadar İslami ilkeler söz konusu? İslam ve Ekonomik İlişki? Öte yandan, eğer din bağımsız bir değişken ise, o halde din doğrudan politik ekonomiyi (ekonomik performans, üretkenlik, çalışma etikleri ve sosyal kalkınmaya sonuçlanma örneklerindeki gibi) etkileyecektir. Ancak bu tartışmada gözden kaçırılan bir durum söz konusudur. Hipotez her ne şekilde oluşturulursa oluşturulsun, bu değişkenin bağımlı ya da bağımsız değişken şeklinde denkleme dâhil olmasına bakılmaksızın, analize tabi ülkenin iddia ettiği gibi İslami öğreti ve doktrine hangi boyutlarıyla takip edip etmediği asıl ele alınması gereken noktadır. Ancak bu tatbikatın ne boyutta olduğunun tespitiyle, İslam ve ekonomik performans, yaşam standardı ve kalkınma ile ilişki kurulabilir

8 Çalışmanın Amacı Metin iki ana amaca ulaşmayı hedef edinmiştir.
Bunlardan ilki, İslami öğretiler içerisinde öneme sahip ve bu yönüyle kendini “İslami” olarak etiketlendiren ülkelerin politikalarını şekillendiren öğretileri ve ilkelere açıkça değinmektir. İkinci olarak ise, bu öğretilere atıfta bulunularak, ülkelerin ne derece “İslami öğreti ve doktrine dayalı ülkeler” olduğu geliştirilen “İslam Ekonomik Endeksi” bağlamında ölçüme tabi tutulup sıralanacaktır.

9 İslamiliği Ölçmek Yakın geçmişte, İslam dini, dünya ölçeğinde kamuoyunun ilgisini çeken bir konu olmaya başlamıştır. Fakat İslam değerlendirilirken, Müslüman kişi davranışları ile “Müslümanlık öğretileri” arasındaki etiketin farkındalığı ile dikkatlice bu iki ayrıma gidilerek bunun yapılması önemsenmelidir. Kendisini İslam ülkesi şeklinde tanımlayan ve İslam ülkesi olarak davrandığını iddia eden ülkelerde bu ilkeler ne derece Kur’an ve Peygamber davranışları, söylevlerine uygundur? Bu soru ve sorun araştırmacı olarak bizleri, İslam’ın insani gelişmişliği, insani dayanışma ve ekonomik performansı artırıp artırmadığını, ampirik olarak ölçmek ya da iddia etmeye yöneltmektedir. Bu bağlamda, “İslam ülkeleri ne kadar İslamidir?” sorusu yöneltildiğinde beklenilen, sorunun karmaşık ve tartışmalı gibi gözükmesidir, fakat belki de sebebe bağlanmaksızın, karşılıksız bir şekilde ölçülemez görülen bu duruma belirli kıstaslar altında çıkarım yapılabilir

10 Kurallar ve İslam İlişkisi
İslam kurallara dayalı bir sistem içerir. Bu sistem meşruiyetini yasa koyucu Allah tarafından tanımlanan talimatlardan alır. Bu talimatlar Kur’an hükümleri olan ayetlerdir. Yine Allah bu kurallar bütününde nihai olarak uyanları uymayanları gözlemler, uyanlar için ödüller vaat eder, uymayanlar içinse yaptırımlarını açıklar (Mirakhor ve Askari, 2010). Allah tarafından buyurulan bu emirler, onun kulu ve elçisi tarafından açıklanan ve uygulanan kurallardır.

11 İslami topluluğun esası bu kural-dayalı sistemdir.
“El-Adl”i merkeze yerleştiren adalet kavramı bu sistemin adeta çimentosudur. Kaynakların kıtlığı ile ilgili ölçümler, eşitliği hedef edinen refah dağıtımı, hakkaniyet altında kaynak paylaşımı şeklinde üç bölümü kapsayan bu sistem şunları da içermektedir. Bunlar: Dürüstlük, eşitlik, adalet gibi Ahlaki ve etik değerlerin artırılması Zekât, sadaka, veraset ve mülkiyet haklarını içeren ekonomik araçlar ve enstrümanlar Politik girişim ve kurumsal kapasitenin gelişimi ile yukarıda bahsi geçen ilke ve normların bolca idamesini sağlanmasının güvence altına almaktır. Böylece modelin öz çekirdeği hakkaniyet ilkesine dayatılırken, bu merkezi tema eşitlik ilkesi, mali ihtiyatlılık, mülkiyet haklarına saygı, sıkı çalışma şekilde alt dallarla genişletilmelidir.

12 Endeksler ve İslami Değer Yargıları
Analize dair yapılan ölçüm, yalnızca Batı standartlarında ekonomik, sosyal, hukuksal ve politik gelişimi ölçmekle kalmayıp, Birleşmiş Milletlerce İnsani Gelişmişlik Endeksi, Economic Intelligence Unit’in Demokrasi endeksi, Heritage Foundation’ın Ekonomik Özgürlükler Endeksi, Fraser Enstitüsünün Ekonomik Özgürlükler Endeksi, Transparency International’ın Yolsuzluk Algı Endeksi ve Freedom House’un Dünya Endeksi gibi oldukça bilinen ve güvenilirliği yüksek endekslerden yararlanılarak ama İslami standartlar ölçüsüne paralellik arz eden kıstaslarıyla bağdaştırılarak hazırlanmaya çalışılmıştır.

13 İslam İlkelerin Somut Hali: İslam Ülkeleri mi ?
“İslam ülkeleri ne kadar İslamidir?” sorusu yöneltildiğinde beklenilen, sorunun karmaşık ve tartışmalı gibi gözükmesidir, fakat belki de sebebe bağlanmaksızın, karşılıksız bir şekilde ölçülemez görülen bu duruma belirli kıstaslar altında çıkarım yapılabilir. Buna ek olarak, metin içerisinde atıfta bulunulan İslami öğretilerin hangi ilkelere dayalı olduğunun açığa çıkarımı, İslam’ın pratikte ekonomik, sosyal, yasal ve politik çizgisinin günümüzdeki mevcut en iyi modelle yaşam bulabilmesi adına ve kurumsal yapılarla sinerji açısından somuta dökülebilmesi için kılavuz niteliği taşımaktır.

14 Bir Özeleştiri: Çaylak (2014) konu ile ilgili şu sözleri ifade etmiştir: «Rakam ve göstergelerin dilini bir kenara bıraksak bile, İslam ülkeleri ve özellikle Türkiye'de niceliksel büyüme ve gelişme at başı gittiği halde nitelik, insani olgunlaşma, değer, ahlak ve adalet yönlerinden Müslümanların içine girdiği girdabın nedenleri üzerinde Müslümanların kafa patlatması elzem hale gelmiştir» «Müslümanların çoğunluğu ile nakilcilikten beslenen hurafeci din anlayışları devam ettiği, eleştirel aklı ön plana alan bir din ve hakikat sorgulaması önünde engeller olduğu, pragmatist, kişiselci, kabileci, milliyetçi ve devletçi bir dindarlık biçimi sürdüğü, “ataları üzerinde bulduğumuz din anlayışı” ile hesaplaşma gerçekleştirilmediği, yönetim ve siyaset mekanizmasında kurumsallaşma ve sistematik yönetim anlayışının olmadığı, emanet ve sorumluluğun ehline değil de akraba, hemşehri, eş dost ve aynı tarikat ya da ideolojiye mensup kişiler arasında paylaşıldığı,  tüm bu hususları besleyen iktidar, ganimet ve güç üzerinden Müslümanların “İslami rantın paylaşım kavgası” verdikleri sürece, Müslümanlar ve dindarlar İslami değerler skalasında sınıfta kalmaya mahkum olmaya devam edecektir»

15 İslam Ülkeleri Sınıflandırması
Hâlihazırda, kendini İslami ülkeler olarak tanımlayan yedi ülke mevcuttur. Bu ülkeler Afganistan, Bahreyn, İran, Moritanya, Umman, Pakistan ve Yemen ülkeleridir. On iki ülke ise devlet dini olarak İslam dinine tabi olduğunu açıklamışlardır. Bu ülkeler ise Cezayir, Bangladeş, Mısır, Irak, Kuveyt, Libya, Malezya, Maldivler, Fas, Katar, Tunus ve Birleşik Arap Emirlikleridir İslam Endeksi hazırlanırken yönetim ilkesi ve birincil ilkelerinden biri olarak tüm ülkelerin İslami öğretilere ne derece bağlı kaldığı tüm ülkeleri kapsayacak şekilde geliştirilmiştir. Bu bağlamda İslam İşbirliği Örgütü üyeleri ülkeler İslam’ın ulusal düzeyde temsili açısından rol model alınmıştır.

16 İslam İşbirliği Örgütü ve 208 ülke
Çalışma 208 ülke üzerine yapılsa da; Elli yedi ülke İslam İşbirliği Örgütü üyesi kendilerini, Ya İslam’ı resmi devlet dini kabul eden ülkeler olarak, Ya da İslam’ı dinler arasında birincil din olarak, Ya da önemli sayı ve derecede Müslüman nüfusa sahip ülkeler, Ya da kendini İslam cumhuriyetleri olarak tanımlamaktadırlar. Bu boyutuyla 208 ülke içerisinde 57 İslam İşbirliği Örgütü üyesi İslam ülkeleri bir alt küme niteliği taşımaktadır.

17 İslamicity Endeksi: Metodoloji ve Alt İndisleri
İslami değerlerin ; Serbest Piyasa ve güçlü ekonomik performans İyi hükümet yönetimi ve hukukun üstünlüğü İnsani ve sivil haklarının, eşitliğin toplum üzerindeki etkisi Küresel topluluklarla olan bağ ve ilişkiler bağlamında katılım 1) EI2 : İslam Ekonomi Endeksi 2) LGI2 : Yasal ve Yönetimsel İslam Endeksi 3) HPI2 : İnsani ve Politik Haklar İslam Endeksi 4) IRI2 : Uluslararası İlişkiler İslam Endeksi İslamicity Endeksi : alt indislerin bileşkesidir.

18 Analize konu 208 Ülke ve Alt Sınıflandırma
Ülkeler ve Gelir Grupları Yüksek Gelir Gruplu Ülkeler (60 ülke) Orta Üst Gelir Gruplu Ülkeler (41 ülke) Orta Alt Gelir Gruplu Ülkeler (55 ülke) Düşük Gelir Grupllu Ülkeler (54 ülke) OECD ülkeleri (30 ülke) OECD üyesi Olmayanlar (178 ülke) Körfez Ülkeleri (7 ülke) İslam İşbirliği Örgütü Üyeleri (57 ülke) İslam İşbirliği Örgütü ve OECD Üyeleri Olmayanlar (123 ülke)

19 12 Temel İlke ve İslam Ekonomi Endeksi
1) Toplumun tüm üyelerine sunulan eşit ekonomik fırsatlar ve ekonomik özgürlük 2) Ekonomik Eşitlik 3) Personel Mülkiyet Hakları ve Sözleşme Yaptırımları 4) Çalışabilir ve çalışmak isteyenler için istihdam yaratma 5) Eğitimin eşitlik bağlamında uygunluğu 6) Temel ihtiyaçların tatmini (Gıda, Barınma, Giyinme ve Dinlenme) ile Yoksulluğu önleme ve azaltma ve hayır amaçlı örgütlere verilen yardımlar 7) Toplumun tatmin edilmeyen ihtiyaçları için vergilendirme 8) Doğal ve tükenebilir kaynakların tüm mevcut ve gelecek nesillerce faydalanabilmesi için uygun yönetim 9) Yolsuzluk işlemlerinin terkedilmesi 10) Destekleyici finansal sistem kurulması 11) Faiz sisteminin terkedilmesi de dahil olmak üzere finansal yapı 12) Genel ekonomik görünüm bağlamında devletin yukarıdaki amaçlara dair etkinliği

20 İnsan ve Politik Haklar İslamilik Endeksi
Sivil ve Politik Haklar Sivil Haklar Göstergesi Politik Haklar Göstergesi Kadının Hakları Ulusal parlamentoda kadın koltuk sayısı kompozisyonu BM İnsani Gelişmişlik Endeksinde kadınlarca tutulan alt yönetim kadrosu oranı BM İnsani Gelişmişlik Endeksinde kadın parlamenter oranı BM İnsani Gelişmişlik Endeksinde kadınlarca tutulan üst yönetim kadrosu oranı BM İnsani Gelişmişlik Endeksinde kadınların devlet ve diğer yönetim kadrolar oranı BM İnsani Gelişmişlik Endeksinde Kadına oy hakkı verildiği yıl Diğer Haklar Askeri Hizmet Politikası Göstergesi Politik Risk PRC grup-ülke riski bağlamında politik risk ölçeği Soykırımın Önlenmesi BM İnsani Gelişmişlik Endeksinde Uluslarası Soykırımı Önleme Uzlaşma Kararı

21 Uluslararası İlişkiler İslami Endeksi
Çevresel Performans Endeksi Çevre Endeksi Çevresel Sağlık Hava Kalitesi Su Kaynakları Üretken Doğal Kaynaklar Bioçeşitlilik ve Habitat Sürdürülebilir Enerji Küreselleşme Endeksi Sosyal Küreselleşme Endeksi Kişisel İletişim Bilgi Akışı Kültürel Ağ Politik Küreselleşme Politik Küreselleşme Endeksi Ekonomik Küreselleşme Endeksi Kısıtlamalar

22 Uluslararası İlişkiler İslami Endeksi (devamı)
Askeri/ Savaş Kıstası Askeri Harcamaların Oransal Durumu Göstergesi GSYİH/Toplam Silahlı Güçler içerisindeki Askeri Harcamaları % Payı ve Silahlı Güçler Endeksi Askeri Harcamalar Göstergesi Toplam İstihdam ve Askeri personel oransal kıyaslama açısından Askeri harcamaların GSYİH/Askeri Personel oranı Genel Ülke Riski Ülke Riski Genel Anlamda Ülke Riski Endeksi

23 Endeksler Bağlamında Ortalama Sıralama
Alt Sınıflandırmalar ve Ülkeler EI2 LGI2 HPI2 IRI2 ISLAMICITY ENDEKSİ GENEL SIRALAMA Tüm Ülkeleri (208) 104 96 75 OECD (30) 24 28 29 37 25 Yüksek Gelir (60) 60 40 84 Orta-üst G. (41) 83 88 87 85 Ne OECD ne de İİÖ Üyesi olan Ü. (123) 111 101 110 89 108 Körfez Ülkeleri (7) 94 138 109 112 Düşük Gelir (55) 116 124 115 122 OECD üyesi olmayan (178) 118 99 İİÖ üyesi (56) 133 136 130 139 Düşük Gelir (54) 170 154 126 107 153

24 İslamicity Index Sıralaması- İlk 10
Ülkeler (208) İslamicity Endeksi Sıralaması Yeni Zelanda 1 Lüksemburg 2 İrlanda 3 İzlanda 4 Finlandiya 5 Danimarka 6 Kanada 7 Birleşik Krallık 8 Avustralya 9 Hollanda

25 İslam İşbirliği Örgütü Üyeleri kapsamında Ortadoğu Ülkeleri Tablonun Neresinde?
İslamicity Endeksi Sıralaması Malezya 38 Kuveyt 48 İsrail* 61 Bahreyn 64 Bruney 65 Birleşik Arap Emirlikleri 66 Ürdün 77 Umman 99 Türkiye 103 Katar 112 Suudi Arabistan 131

26 İslam İşbirliği Örgütü Üyeleri kapsamında Ortadoğu Ülkeleri Tablonun Neresinde?
İslamicity Endeksi Sıralaması Lübnan 158 İran 163 Suriye 186 Yemen 198

27 Sonuç yerine… Veriler 2010 yılı üzerinde olsa da sağlıklı ve güvenilir… İslam ülkeleri Kur’an ilkeleri bağlamında hayata geçirilme konusunda oldukça problemliler OECD ülkeleri İİÖ ülke sıralamasının oldukça üzerinde… Kendini İslam ülkeleri olarak tanımlayan ülkeler haklar ve onun göstergesi endekslerde oldukça arka sıralarda Çalışmamız ilerleyen süreçte 2015 verileri ile devam niteliğinde güncellemeyi amaç ve hedef olarak öne koymaktadır.