ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR VE ÇÖZÜM YÖNTEMLERİ

... konulu sunumlar: "ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR VE ÇÖZÜM YÖNTEMLERİ"— Sunum transkripti:

1 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR VE ÇÖZÜM YÖNTEMLERİ

2 Engellilik kavramı Zihinsel Engelli Zihinsel Engelli Davranışları Davranış Düzeltme Yöntemleri Problem Davranışların Düzeltilmesi

3 ENGELLİ KİMDİR? Engellik, doğuştan veya sonradan herhangi bir neden ile bedensel, zihinsel, ruhsal ,duygusal ve sosyal yeteneklerin çeşitli derecelerde kaybedilmesidir. Engelli birey, Bedensel, Zihinsel, Ruhsal özelliklerden belirli oranda fonksiyon kaybına sebep olan organ yokluğu, ya da yokluğu sonucu yaşamın gerekliğine uyamama durumunda olup korunması, yardım edilmesi, bakılması yetiştirilmesi gereken kişi olarak ta tanımlanabilir.

4

5 ZİHİNSEL ENGELLİ Gelişimsel dönemler sırasında görülen, uyumsal davranışlarda kalıcı bozukluklarla ortaya çıkan genel zihin fonksiyonlarında ortalamanın anlamlı düzeyde altında görülen bireylerdir. IQ su 70 in altında olan bireyler olarak ta tanımlanır zihinsel engellilerin zeka yetenekleri takvim yaşının altındadır. Zihinsel Engelliler birbirine çok benzeyen bir grup olarak algılanmakla birlikte, her birinin normal insanlar gibi farklı birey oldukları ve farklı kişilik özelliklerine sahip oldukları unutulmamalıdır.

6 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE GÖRÜLEN DAVRANIŞLAR
Akademik zekaları zayıftır. İlgileri kısa sürelidir. Soyut algıları gelişmemiştir. Genelleme yapmakta zorlanırlar. Bellekleri zayıftır. Uzak gelecekle ilgilenmezler Görsel ve işitsel algıları zayıftır. Duygu ve düşünceleri net ifade edemezler. Yakın dostluk kuramazlar. Kurallara uymakta zorlanırlar Öz bakım becerileri zayıftır. İnsiyatif kullanma ve karar alma yetenekleri sınırlıdır. Bağımlıdırlar Sorumluluk almazlar Sosyal faaliyetlere ilgileri azdır.

7 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR

8 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR
STEROTİPİK DAVRANIŞ: Çok fazla tekrar edilen motor hareketler veya vücut pozisyonları olarak tanımlanabilir. Vücut, baş, el sallama en sık görülen hareketlerdendir. Aynı kelimeyi tekrarlama, bir cismi sürekli çevirmede sterotipik davranıştır.

9 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR
STEROTİPİK DAVRANIŞ Sterotipik davranışlar özelikle bir kurumda kalan orada yaşayan ağır ve orta düzeyde ağır zihinsel engellilerde sıkça görülen davranış biçimlerindendir. Sterotipik harekette görülen veya verilen bir zarar yoktur. Tek engel bireyin hareket odaklı olması nedeni ilk çevresel iletişiminin kesilmesidir. Bu neden ile ortadan kaldırılmaya çalışılır. Bu tür davranışların ortadan kaldırılmasında dikkatin başka yöne çekilmesi, alternatif davranış pekiştirilmesi, tecrit etme, tepki bedeli, düzelttirme teknikleri kullanılabilir.

10 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR
KENDİNİ İNCİTME DAVRANIŞI: Engelli kendini incittiği herhangi bir durumda çevreden ilgi görüyorsa veya bu hareketi yapması için pozitif pekiştireç alıyorsa bu pekiştirece ulaşmak için davranışı gösterme olasılığı artmakta bu neden ile davranış daha sık olmaktadır.

11 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR KENDİNİ İNCİTME DAVRANIŞI
Bu tür davranışları önlemek için davranışın sebebi iyi saptanmalı ve her engellinin farklı olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Dişi ağrıyan bir engellinin kendisine yönelen şiddet davranışı onu teselli etmek için çikolata verilmesi sonrası bu davranışın sıklıkla devam ettiği görülebilecek bir durumdur. Bu tür durumlarda görmezden gelme, mahrum bırakma tecrit etme, olumlu pekiştireç verme kısmı tespit yapma gibi uygulamalar denenebilir. Bu arada yaklaşım seçilirken engellinin çok iyi tanınması gerekmektedir. Kendini incitme engellinin intihara kadar varabilecek ölçüde kendisine zarar vermesidir.

12 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR
SALDIRGANLIK VE HUYSUZLUK: Engellilerde kendini ifade edememenin yarattığı baskının saldırganlığa sebep olduğu sık görülen bir durumdur. Nedeni ne olursa olsun ortadan kaldırılması gereken davranışlardan saldırganlık; incitmeye, yıkmaya, harap etmeye yönelik herhangi bir hareket olarak huysuzluk, ağlama, bağırma, başkalarını rahatsız etme ve kendine yönelik davranışlar olarak tanımlanmaktadır. Bu davranışları önlemek için kullanılan ilk yöntem de ceza olmuştur. Diğer yöntemler tecrit etme, ödüllendirme, tepki bedeli, düzelttirmedir. Kasıtlı olarak altını ıslatan engelliye temizliğini kendisine yaptırmak hatta banyo, tuvaleti yıkatmak, kirlenen kıyafetlerini yıkatmak düzelttirmedir. Yaptığı olumlu davranışa yönelik verilen pekiştirecin olumsuz davranış sonrası pekiştirecin geri alınması tepki bedeli yönteminin uygulanmasıdır.

13 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR

14 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR
KUSMA ve ZARARLI NESNELERİ AĞIZA KOYMA: Zihinsel engellilerde kusma ve nesneleri ağzına alma, yutma davranışları sıkça görülmektedir. Bu davranışı önlemek için ilk olarak elektrik şoku denenmiştir. Daha sonra kusmayı tekrar eden süreçte engelliye hemen limon suyu verilmesi de denenen farklı bir uygulama olmuştur. (Agras1974) Kusan engellinin tüm temizlik işlerini kendisine yaptırmak düzelttirme tekniğinin uygulanmasıdır.(Azrin1975)

15 KUSMA ve ZARARLI NESNELERİ AĞIZA KOYMA
ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR KUSMA ve ZARARLI NESNELERİ AĞIZA KOYMA Yenilmeyecek maddeleri yemek (dışkı, çöp vb) zihinsel engellilerde görülen bir davranıştır. Bu davranışlarda tecrit, düzelttirme yöntemleri uygulanmıştır. 14 yaşında bir çocuğa yememesi gereken bir cismi her ağzına koyuşunda 15 dakika tecrit uygulaması yapılmış. Yapmadığı zaman yiyecek verilmiştir (Alexsondor 1974) Uygulamada başarı sağlanmıştır. Fox ve Martin 1975 de düzelttirme tekniğini Zihinsel Engelliye uygulayarak dışkı yeme alışkanlığını düşürmüşlerdir. Dışkı yeme sonrasını elini yıkama ağzını fırçalama, tırnaklarını temizleme, dişlerini fırçalama uygulaması yaptırılarak davranış ortadan kaldırılmıştır.

16 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR
SOYUNMA DAVRANIŞI: Zihinsel engellilere hizmet veren kuruluşlarda çıplak veya kısmen soyunmuş engelli ile karşılaşılabilinir. Soyunma ağır ve çok ağır zihinsel engellilerde oldukça sık görülen problem bir davranıştır. Engelliyi sürekli tekrar giydirmek verilen ilk tepkidir. Ancak bu süreç sıkıntılıdır. Bu konuda ilk kez Homilton (1967) ve arkadaşları çalışma yapmış engelliyi her soyunma sonrası 30 dakika tecrit etmiştir. 3 hafta sonra davranışın sonlandığı görülmüştür. başka bir çalışmada tecrit etme, sosyal ceza diğer davranışın pekiştirilmesi (Wiesen ve watsan 1967)denenmiş ve başarılı sonuçlar alınmıştır.

17 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE PROBLEM DAVRANIŞLAR
SOYUNMA DAVRANIŞI: (Fox 1976) soyunma davranışı gösteren engelliye soyunma davranışı sonrası başka engellilerin giyinmesini, saçlarının düzeltilmesini, ayakkabılarının bağlanması gibi aktiviteler yapmış sonrasında da kendi üzerini değiştirme işlemi yaparak düzelttirme tekniği ile de başarı sağlanmıştır. Bir başka ilginç çalışmada Coral ve arkadaşları (1978) soyunan engelliyi 15 dakika bekletmiştir. Sonra engelliyi tekrar tekrar defalarca soyunup giyindirmişlerdir. Engelli tekrar soyunduğunda işlem tekrarlanmış ve soyunmadığı dönemlerde ödüllendirilmiştir. Bu şekilde 6 engelliden 5’inde başarı sağlanmıştır.

18 ZİHİNSEL ENGELLİLERDE
PROBLEM DAVRANIŞLAR VE ÇÖZÜM YÖNTEMLERİ

19 DAVRANIŞ DÜZELTME NEDİR?
Davranış düzeltme, psikolojide kullanılan bir tekniktir ve sadece devam etmesi istenilen bir davranışı desteklemek ya da ortadan kaldırması gereken bir davranışı yok etmek amacıyla kullanılır. Davranış düzeltme tekniği bir zihinsel engelliye her hangi bir davranışın nasıl öğretildiğini gösteren basit bir eğitim yöntemi olarak tanımlanılabilir. Bu teknik hangi tür ödüllerin veya cezaların kullanılması gerektiği konusunda da bir şey belirtmemektedir. Uygulanacak ödül ya da ceza türlerinin kişilerin ilgi ve sevgilerine ve sevmedikleri şeylerden oluşturulacaktır. Bu teknik uzun bir süreci kapsar. Mutlak başarı diye bir şey yoktur. Mesela günde 100 kez kendine vuran engelliyi 70 e düşürülmüşse bu bir ilerlemedir. Zamanla daha da azalması olasıdır. Gelişmeler mutlaka kayıt altına alınmalıdır.

20 DAVRANIŞ DÜZELTME AŞAMALARI
DÜZELTME PROGRAMI: Olumsuz davranış ortaya çıktığı anda bu davranışı düzeltmek için uygulanacak yöntem ve zihinsel engellinin bu yönteme karşı tepkilerini içerir. İLK GÖZLEM: Bu aşamada engelli gözlenerek davranışın meydana geliş sıklığı, meydana çıktığı ortam, meydana çıkmasına neden olan koşullar gibi veriler toplanır. Böylece davranış ile ilgili veriler toplanır. Engellinin verdiği tepkilere ilişkin verilerin toplandığı dönemdir. ANALİZ: Davranış düzeltme tekniğinin belli bir süre uygulanmasından sonra bu yöntemin etkisinin ölçebilmek için tekrar gözlem ve kayıtlarının toplandığı dönemdir. Bu davranış düzeltme programı eğiticisi için programla ilgili olarak en temel kural program başlamadan önce engellinin tercih ettiği şeyleri ve kişilik özelliklerini saptamak olmadır.

21 DAVRANIŞ DÜZELTME PROGRAMININ OLUŞTURULMASI ve UYGULANMASI
Başarılı bir davranış düzeltme programının uygulanabilmesi için öncelikle davranış düzeltme programının oldukça iyi bir şekilde yazılması gerekmektedir. Yazılım takip ve değerlendirme için mutlak gereklidir. Davranış düzeltme programının oluşturulma aşamaları. 1- Değiştirilecek hedef davranışın seçilmesi ve tanımlanması 2- Kullanılacak pekiştirici tekniğinin ve pekiştireçlerin neler olduğuna karar verilmesi 3- Hedef davranışın ne kadar sıklıkla ortaya çıktığının tespit edilmesi programın buna göre hazırlanması 4- Engellinin özelliklerine ve davranış niteliğine göre en etkili olduğu düşünülen davranış düzeltme tekniğinin seçimi.

22 DAVRANIŞ DÜZELTME PROGRAMININ YAZILIM AŞAMALARI
I.HAREKETİN TANIMLANMASI: Problem davranış olarak görülen davranışın ne olduğu, diğer bir deyişle kişinin toplum içinde daha uyumlu yaşayabilmesi için hangi davranışın…….davranışların ortadan kaldırılmasının gerekli olduğu açıkça yazılmadır. Buna basit bir örnek verecek olursak; bir sandalyede oturmak: 1-Kalçalar sandalyenin oturulacak kısmına tam olarak temas etmelidir. 2-Oturan kişinin sırtı dayanılacak yere tam olarak yaslanmalıdır 3-Ayaklar yere dik olacak şekilde sallanmalı; boyu yeterli ise ayak tabanları tam olarak yere basmalıdır. 4-Bu arada kişinin elleri önünde veya masa varsa masanın üzerinde avuçlar masanın yüzeyine gelecek şekilde olmalıdır. Şeklinde tanımlanabilir. Bu ……………oturuş şeklinin tanımlanmasıdır. Bunun dışındakiler oturmada bir bozukluğu simgeler.

23 II. İLK GÖZLEM Davranışın meydana geliş sıklığı, meydana çıktığı ortam meydana çıkmasına neden olan koşulların neden olduğuna ilişkin bilgilerin edildiği dönemdir. Davranışın bir gün içinde oluş sıklığı, kaç kez yinelendiği önemli bir bilgidir. Çünkü uygulamanın başarısı bu bilgi ve veriler çerçevesinde ölçülecektir. Örneğin günde 100 kez kafasını vuran otistik çocuk bilgisine ulaşılması gibi Davranışı oluşturan çevresel uyaranların belirlenmesi, uyaranların etkilerinin saptanması gözlemle mümkün olmaktadır.

24 II.İLK GÖZLEM Uygulanan gözlem teknikleri:
*SÜREKLİ GÖZLEMLER: Problem davranışı tüm gün gözlemleyip kayıt tutmaktır. *ZAMANA BAĞLI GÖZLEM: Problem davranış gösteren kişi davranışı ile bu davranışın ortaya çıktığı zaman arasında bir ilişki olmadığını araştırmak için kullanılır. Örneğin kişi yemek odası, yatak odası, eğitim odası gibi ortamlarda gözlemlenebilir. Problem davranış gösteren kişi belirli zaman aralıklarında gözlemlenebilir. Bu yöntemin avantajları; 1- Gözlemci sıkılmadan daha iyi odaklanır. 2-Değişik zamanlarda dolduğu için davranışın zamanla ilişkisi saptanabilir. 3-Engellinin her ortamda gözlemlemesine olanak sağlar. Problemin ortamdan kaynaklanmasına açıklık getirir.

25 GÖZLEM KAYDI NASIL TUTULUR
Problem davranışın tanımı herkes tarafından açıkça anlaşılabilir şekilde yapıldıktan sonra gözlemci davranışın gözlem bilgilerini bir form oluşturarak kaydetmelidir. Form Problem davranışı tanımlayıcı bir yapıda olmalı, davranış, davranış sıklığı, oluş nedeni, çevresel koşulları, uyaranlar saptanmalıdır. Davranış sıklığı kaydedilmelidir.

26

27 III.DÜZELTME PROGRAMI İlk gözlem verileri elde edildikten sonra problem davranışın biçimine, davranışı gösteren engellinin özelliklerine uygun olarak belli bir davranış düzeltme yöntemi seçilmelidir. Hangi tür davranış düzeltme tekniğinin uygulanacağı, hangi ödül ve ceza yöntemlerinin nasıl kullanılacağı mutlaka önceden belirlenmeli ve bu yöntemi kullanacak kişi veya kişiler bu konuda bilgilendirilmelidir. Proğram denendikten sonra sonuçları incelenerek etkili olup olmadığı değerlendirilmelidir. Bu deneme en az 1-2 hafta olmalı hemen sonuç beklenmemelidir.

28 IV.ANALİZ Düzeltme programında belirlenen problem davranışın ortaya çıkma sıklığı ilk gözlem sonuçları ile program uygulandıktan sonraki gözlem sonuçlarının karşılaştırılması süreci Analizdir. Eğer program sonrası ilk gözlem sonuçlarının çok altında bir sıklıkta davranışın oluşumu azaldıysa program sürdürülür. Anlamlı bir değişme görülmüyorsa farklı bir program düşünülmeli ve süreç tekrar değerlendirilmelidir.

29 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER

30 Ayırt edici pekiştirme Tecrit etme(time out)
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER Engellide var olan olumsuz bir davranışı ortadan kaldırmak için; veya olumlu olan bir davranışı unutulmadan her zaman kullanabilmesi için; çeşitli yöntem ve teknikler kullanılmaktadır. Bu yöntemleri uygularken bireysel farklılıklar olabileceğini ve her engellide farklı etki hızına sahip olacağını unutmamalıdır. Bu alanda kullanılacak yöntemler. Pekiştirme Söndürme Ceza Ayırt edici pekiştirme Tecrit etme(time out) Tepki bedeli(response cost) Düzelttirme Fiziksel Kısıtlama

31 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
PEKİŞTİRME Davranış düzeltme tekniğini kullanan kişiler hemen hemen çalışmaların hepsine uyguladıkları pekiştirme yöntemini sık sık dile getirirler ve bu yöntemi çok iyi uygulamaya çalışırlar. Ödül ve pekiştireç kelimeleri eş anlamlı gibi kullanılır, fakat bu böyle değildir. Pekiştireç: Belli bir davranışla (tepkiyle) uygun bir ilişkiyi kurulduğu koşulda davranışın meydana gelme sıklığını koruyan veya artıran uyarıcılara verilen genel isimdir. Yani öncelikle bir uyarıcı (olmalıdır) ve bu uyarıcı ile aynı kalması istenen veya görülme sıklığının artması istenilen davranış arasında bir ilişki kurulmalıdır. Bu ilişki kurulabildiği koşulda uyarıcının bir pekiştireç görevi gördüğünü söyleyebiliriz.

32 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
PEKİŞTİREÇ Pekiştireç davranıştan hemen sonra verildiği koşulda bu davranışın tekrarlanma olasılığını artıran uyarıcıdır. Bunu sağlamak için bir çok kez tekrar edilmesi gerekebilir. Pekiştireç genel olarak 2 türlüdür. Negatif pekiştireç Pozitif pekiştireç

33 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
NEGATİF PEKİŞTİREÇ Negatif pekiştireç nedir? Bir tepki negatif olarak nasıl güçlendirilir? İlk başta kişinin aklına bu sorular gelmektedir. Negatif pekiştirici; Belli bir davranış meydana geldiği zaman ortadan kaldırıldığında davranışın oluşum sıklığında bir artışa neden olan uyarıcıdır. Pozitif pekiştirecin tersine negatif pekiştireç belli bir uyarıcının verilmesi değil, uyarıcının ortadan kaldırılmasıdır. Negatif pekiştireç ceza ile de karıştırılmaktadır.

34 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
NEGATİF PEKİŞTİREÇ Örneğin bir engelliye çok güçlü bir ışık kaynağından ışık verildikten sonra engellinin rahatsızlığı yaşaması bu sırada gidip düğmenin kapatılması ile ışığın kapatılması ile engelliye ışığın kapatılmasının öğretilmesi negatif bir pekiştireç ile davranış düzelttirilmesidir. Yine yemeğini yemeyen bir engelliye yemeğini bitirinceye kadar masada duvara dönük bir şekilde oturtulup, ancak masadaki yemeği yedikten sonra masadan kalkmasına izin verilmesi de bu olumsuz davranışın negatif pekiştireç ile ortadan kaldırılmasına bir örnektir.

35 POZİTİF PEKİŞTİREÇLER
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER POZİTİF PEKİŞTİREÇLER Pozitif pekiştireçler genel anlamda sevgi, ödül olabilecek şeylerdir. Pozitif pekiştireçleri 3 şekilde sınıflayabiliriz. 1-Tüketilebilen pekiştireçler: şeker,çikolata,meyve,yemek vb. gibi) 2-Etkinlikle ilgili pekiştireçler: (oyuncak oynama, teyp dinleme, TV izleme kitap okuma, resim yapma vb.) 3-Toplumsal pekiştireçler: ( sevmek okşamak aferin demek ,onure etmek, desteklemek) Davranış değiştirme eğitimi sırasında pekiştireçlerin önemli olması nedeni ile pekiştireç gibi etki gösteren uyarıcıların neler olduğunu belirlenmesi, davranış değiştirmede en önemli bilgidir. *Herkes için pekiştireç görevi yapan uyarıcılar farklıdır

36 Pekiştireç kullanılmasını etki eden faktörler
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER POZİTİF PEKİŞTİREÇ Pekiştireç kullanılmasını etki eden faktörler 1-Uygun pekiştirecin seçimi 2-Pekiştirecin verilme zamanı 3-Pekiştireçlerin uygulama şekli 4-Pekiştirecin miktarı Engelli iyi gözlemlenerek pekiştirece karar verilmeli. Davranış sonrası (30 saniye içinde ) hemen pekiştirilmeli Davranış ortaya çıktığında pekiştireç verilmeli (Kazanım aşamasında davranış her ortaya çıktığında verilmelidir.) Davranış kazanımı sonrası aralıklarla verilmeli Çok sık tekrarlanan davranış ise pekiştiricinin miktarı ayarlanmalı mesela çikolata bölünerek verilebilinir.

37 POZİTİF PEKİŞTİREÇLER
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER POZİTİF PEKİŞTİREÇLER Bir pekiştirecin etkinliğinin ölçülebilmesi için eğitim programına başlamadan önce davranışın ne kadar sıklıkla meydana çıktığının kaydedilmesi gerekmektedir. Bir davranış kendiliğinden çok uzun aralıklarla ortaya çıkıyorsa davranışı görmek yani ortaya çıkmasını beklemek ve hemen pekiştirmek yararlı olacaktır.

38 POZİTİF PEKİÇTİREÇLER
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER POZİTİF PEKİÇTİREÇLER Zihinsel engellilerde davranış ortaya çıkmadan kişiye yardım edilmesi ve bu yardımlardan sonrada kişinin ödüllendirilmesi gerekmektedir. Model olma, fiziksel yardım ve biçimlendirme bu yardım türlerindendir. Fiş ekonomisi; engellinin yaptığı olumlu davranışlar için fiş verilir. Bunlar onun sevdiği şeyler ile değiştirilir. Olumsuz davranış gösterildiğinde ölçülü bir şekilde fiş geri alınır buda pozitif pekiştireçlerin uygulanmasında farklı bir yöntemdir.

39 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
SÖNDÜRME YÖNTEMİ Söndürme yöntemini anlamak için pekiştireç yöntemini çok iyi anlamak gerekir. Söndürme yönteminin uygulanışı sırasında pekiştirme işlemi tersine çevrilir. Yani pekiştireç geri çekilir. Bunun sonucunda davranışın oluşma sıklığında bir azalma olacaktır. Söndürmede davranış ortadan kaldırılır. Başarılı bir söndürme için davranışa neden olan pekiştireçlerin doğru olarak belirlenmesi önemlidir.

40 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
SÖNDÜRME YÖNTEMİ Bu davranışın söndürülmesi için pekiştireç görevi gören tüm uyaranları geri çekilmesi gerekmektedir. Buna uyulmadığında söndürme süreci uzayacaktır. Kendisine ve çevresine davranışı sebebi ile zarar verecek kişilerde bu yöntem uygulanmamalıdır. Davranışın oluşumu eski uzunca bir süre ise sönme süreci uzar yeni ise kısalır. Örneğin çevresindekilerin dikkatini çekmek için sürekli küfreden kişiye onu duymadan gelerek davranışın sönmesi sağlanabilir.

41 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
CEZA YÖNTEMİ Ceza; zihinsel engellinin kendisine veya başkalarına zarar verdiği problem davranışları ortadan kaldırmak için kullanılan bir yöntemdir. Belirli bir tepkiden sonra olumsuz bir olayın olması veya olumlu bir olayın geri çekilmesi olarak tanımlanabilinir. Davranışın sıklığını azaltan uyarıcı olarak ta tanımlanabilir. Bu uyarıcılar genellikle acı veren, hoşa gitmeyen türdeki uyarıcılardır. Negatif pekiştireçden farkı davranış kazanılmaz davranış ortadan kaldırılır. Toplumumuzda ceza dayak olarak algılandığından engellilerde ceza tercih edilen bir yöntem değildir.

42 İlk denen ceza elektrik şoku olmuşsa da bu uygulamada vazgeçilmiştir.
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER CEZA YÖNTEMİ TECRİT ETME DÜZELTİRME TEPKİ BEDELİ FİZİKSEL KISITLAMA İlk denen ceza elektrik şoku olmuşsa da bu uygulamada vazgeçilmiştir. Ceza fiziksel zarar vermemeli, yoğun uygulanmamalıdır. Ceza olumsuz davranış sonrası hemen uygulanmalıdır. Ceza ile davranış arasında bir ilişki kurulmalıdır. Ceza olumsuz davranışın her ortaya çıktığında uygulanmalıdır. Ceza sonrası olumlu davranış ödüllendirilirse etkinin daha fazla olduğu görülmüştür. Uyarı ve azarlama en çok kullanılan ceza yöntemidir. ***Ceza engellilerde en son tercih edilen yöntem olmalıdır.

43 AYIRT EDİCİ PEKİŞTİREÇ
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER AYIRT EDİCİ PEKİŞTİREÇ Bir veya daha fazla davranış pekiştirilerek diğer davranışların söndürülmeye çalışıldığı tekniğe Ayırt edici pekiştireç tekniği denir. Asıl amaç istenen davranışı artırmak, istenmeyen davranışı azaltmak. Bir davranış ortam içinde yer değiştiriyorsa isteme davranış ödüllendirilir istenmeyen söndürülür. Örneğin engelli aile veya tanıdıklarıyla karşılaştığında onlara selam veriyor öpüyorsa bu davranış ödüllendirilir. Engelli önüne gelen herkesi selamlıyorsa bu davranış söndürülür. Böylece davranış öğretilir.

44 AYIRT EDİCİ PEKİŞTİREÇ
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER AYIRT EDİCİ PEKİŞTİREÇ Ayırt edici pekiştireç 2 şekilde kullanılır. Birinci yöntem olumsuz davranış dışındaki tüm davranışlar ödüllendirilir. İkinci kullanım yöntemi ise; tüm davranışlar pekiştirmek yerine istenilen tek bir davranış veya davranışlar zinciri pekiştirilir. Başına sürekli vuran bir engelli çocuğa el çırpma davranışı yaptırılarak bu davranış sürekli ödüllendirilmiş ve engellinin bu davranışı bıraktığı görülmüştür.( Bavmeisler ve Rollings 1976 ) Davranış yer değiştirmesi ile davranış değiştirilmiştir. Kendisini ısıran 8 yaşındaki bir çocuğa kendini ısırmadığı her 3-5 dakikada bir yiyecek verilmiş ileriye dönük olarak süre uzatılmış ve davranışın söndüğü ortadan kalktığı görülmüştür.

45 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
TECRİT ETME (TİME OUT) Tecrit sırasında kişi pozitif pekiştireç elde edebileceği çevreden geçici bir süre uzaklaştırılır. Örneğin problem davranış gösteren bir çocuk oyun oynarken yaptığı davranış sonrası ortamdan uzaklaştırılması başka bir odaya gönderilmesi tecrittir. Tecrit ilk etapta fiziksel izolasyon olarak algılanmıştır. Oluşan olumsuz davranış sonrası dakika yapılan tecridin etkin sonuç verdiği görülmüştür. (Myers ve Deibert 1971) Tecrit etme yöntemi iki yönlü bir sistemdir. Bir yanda sadece sevilmiş pekiştireçlerin olduğu ve problem davranış sonrasında bu pekiştireçlerin geri çekildiği bir koşul yaratırken diğer yanda tüm pekiştireçlerin ve pekiştireç elde edilme fırsatının olmadığı sıkıcı, lop, ses geçirmez ortam kullanılmaktadır.

46 Tecrit edilecek ortamın güvenliği sağlanmalıdır.
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER TECRİT ETME(TİME OUT) Tecrit kendine ve çevresine zarar verme davranışlarında etkin bir yöntem olarak görülmektedir. Tecrit edilecek ortamın güvenliği sağlanmalıdır. Bir grup içinde çocuklara kurdele takıp olumsuz davranış yapanın kurdelesinin çıkarılması da bir tür pekiştirecin geri çekilerek tecrit edilme uygulaması olarak uygulanmış başarılı sonuçlar alınmıştır. (Fax ve Shapiro 1978)

47 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
TEPKİ BEDELİ YÖNTEMİ Bu yöntemde kişinin sahip olduğu pozitif pekiştireçler elinden alınır. Bu konuda giyinme sorunu yaşayan bir kız çocuğunun çok sevdiği televizyon izlemesi elinden alınması; Yemek yeme sırasında problem yaratan bir çocuğun önündeki yiyeceklerin kaldırılması, problem yaratan bireye ilgi gösterilmemesi tepki bedeline örnek gösterilecek uygulamalardır. (Whitman, Sciback, Reid 1983)

48 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
TEPKİ BEDELİ YÖNTEMİ Tepki bedeli çoğunlukla olumsuz davranış ortaya çıktığında veya para gibi, başka türdeki pekiştireçlere (örneğin para veya fiş, çikolata, şeker,s akız gibi birinci pekiştireçlerle) değiştirmeye yarayan fiş ekonomisi yöntemi ile birlikte kullanılır. Bir çalışmada olumlu davranışları için bireye fiş verilmiş. Bu fişleri istediği ihtiyaçlarında biriktirip kullanabilme hakkı tanınmış elini ısırdığında veya tırnak yediğinde bu fişler geri alınmaya başlanmış olumsuz davranışların zaman ile ortadan kalktığı görülmüştür.(Meyers 1975)

49 PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER
DÜZELTTİRME YÖNTEMİ Düzelttirme tekniğinde zihinsel engelli çocuk problem davranışları nedeni ile çevresine verdiği zararı düzeltmek zorundadır. Bu düzelttirme çevreyi ilk duruma getirme şeklinde değil daha çevreyi daha iyi bir şekle getirmek şeklinde olmaktadır. Örneğin odadaki sandalyeyi yere deviren çocuk odadaki sadece o sandalyeyi değil tüm sandalye ve masaları düzeltir. Düzettirme tekniği ilk kez Foxx ve Azrin (1972) tarafından geliştirilmiştir.

50 Bu teknik en çok tuvalet eğitiminde kullanılmıştır.
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER DÜZELTTİRME YÖNTEMİ Bu teknik en çok tuvalet eğitiminde kullanılmıştır. Altını ıslatan ağır derecede zihinsel engelli 15 yaşındaki bir kız çocuğunun çamaşırlarını temiziyle değiştirerek kirli çamaşırları çocuğa yıkattırmıştır. Yıkadıktan sonra kuruması için astırılmış çamaşırların yıkandığı tuvalet temizletilmiş bunun sonucunda davranış ortadan kakmıştır.(Özekes 1997)

51 FİZİKSEL KISITLAMA YÖNTEMİ
PROBLEM DAVRANIŞLARIN ORTADAN KALDIRILMASI SIRASINDA KULLANILACAK YÖNTEMLER FİZİKSEL KISITLAMA YÖNTEMİ Fiziksel kısıtlama değişik şekillerde kullanılmaktadır. Kişinin elleri kullanılabilir veya bir yere yatırılarak hareketsiz hale getirilebilir. Böyle bir çalışma Webster ve Arzin (1973) tarafından yapılmıştır. Problem davranış gösteren 8 engelli her davranış sonrası 2 saat süre ile yatağa yatırılmış her karşı çıkışta süre 15 dakika uzatılmıştır. Bu uygulama sonucu davranışın %95 azaldığı görülmüştür.

52 FİZİKSEL KISITLAMA YÖNTEMİ
Bu yöntemdeki amaç kişiye fiziksel zarar vermek değil orda rahatsızlık uyandırmaktır. Kişinin hareketleri kısıtlanmakta ve bu süre içinde pekiştireç alabileceği çevre ile ilişkileri engellenmiş olmaktadır. Fiziksel kısıtlama yönteminde mutlak suretle kısıtlanmasının uygun olacağına dair Dr.Raporu alınmalıdır.

53 Kaynaklar Baltaş , A.,Baltaş, z.:Bedenin Dili.Remzi Kitapevi,İstanbul,(1992) Cüceloğlu ,D.:İletişim Donanımları.Remzi Kitapevi,İstanbul,(2002) Cüceloğlu,D:İletişim Donanımları.Remzi Kitapevi,(1992) Gordon ,T.,Edwards ,W.S:Doktor-Hasta İşbirliği.Çeviri:E.Aksay ,Sistem Yayıncılık no:113,İstanbul,(1995) Özaltun ,G.(editör):İletişim,Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü-Dünya Sağlık Örgütü LEMON Projesi ,Ankara,(1998) Özekes ,M.ÖZEKES Zihinsel Özürlüler için Beceri Saptama Formu İzmir1997

54 SABIRLA DİNLEDİĞİNİZ İÇİN
TEŞEKKÜRLER